Otizm Niyə Olur?
Otizm Növləri Nələrdir?
Otizm Əlamətləri Nələrdir?
- Göz təması qurmamaq
- Adı ilə səslənildiyində reaksiya verməmək
- Düzən dəyişikliklərinə yoğun şiddətli reaksiyalar vermək
- Yırğalanmaq, çırpınmaq kimi hərəkətləri mütəmadi olaraq etmək
- Söylənənlərə reaksiya verməmək
- Həddindən artıq hərəkətli davranmaq
- Dil bacarığında yaşıdlarından geri olmaq
- Yaşıdlarının oynadığı oyunlara maraq göstərməmək
- Ünsiyyətdə dağıdıcı, aqressiv davranmaq
- Normaldan kənar bir ritm və tonlama ilə danışmaq
- Bəzi əşyaları davamlı sıraya düzülmək kimi təkrarlayan hərəkətlərdə bulunmaq olaraq sıralanır.
Otizm Müalicəsində Erkən Diaqnozın Önəmi
Otizm diaqnozu 12. aydan etibarən qoyula bilər. Əlamətlər kimi ötürülən davranışları nümayiş etdirən hər uşağın Otizmli olduğu deyilə bilməməkdədir, lakin bu əlamətlər fərq edildikdə bir mütəxəssisin rəyinə müraciət etmək erkən diaqnoz və müalicə şansını artıraraq uşağın sonrakı yaşlardakı həyat keyfiyyətini yüksəltmək baxımından önəmlidir. Oğlan uşaqlarında yaygınlığı qızlardan təqribən 4 qat daha çox olan otizmdə erkən diaqnoz və dəstək müalicələri böyük fərq yaradır. Davranış və ünsiyyət terapiyaları, dərmanlar, ailə terapiyaları və təhsil terapiyaları otizm müalicəsində tez-tez tövsiyə olunur və istifadə edilir.
Otizm Spektr Pozuntusu və Diaqnoz Prosesi
Otizm spektr pozuntusu diaqnozu adətən uşaqlıq dövründə qoyulmaqla birlikdə, bəzi fərdlərdə əlamətlər daha gec fərq edilə bilər. Bu vəziyyət adətən yüksək funksiyalı otizm vəziyyətində görülər. Xüsusilə Asperger sindromu kimi hallar fərdin akademik nailiyyətinin yüksək olmasına baxmayaraq sosial bacarıqlarda ciddi çətinliklər yaşamasına səbəb ola bilər. Bu tərz fərdlər ətraflarındakılar tərəfindən “fərqli” olaraq təsvir edilə bilər amma çox zaman otizm diaqnozu alana qədər vəziyyətləri fərq edilə bilməz.
Diaqnoz prosesində adətən mütəxəssis həkimlər və inkişaf qiymətləndirmə qrupları işğal alır. Göz təması əskikliyi, təkrarlayıcı davranışlar, dil inkişafında gecikmə kimi əlamətlər qiymətləndirilərək otizm spektr pozuntusu diaqnozu qoyula bilər. Körpələrdə otizm əlamətləri arasında xüsusilə 6 aydan etibarən göz təması qurmama, güldürmə cəhdlərinə reaksiya verməmə, səsli xəbərdarlıqlara qarşı maraqsızlıq kimi əlamətlər önə çıxmaqdadır.
Otizm Müalicəsi Varmı?
Elmi məlumatlara görə, otizmi tamamilə ortadan qaldıran bir müalicə üsulu hələ inkişaf etdirilməmişdir. Lakin otizmli fərdlərin həyat keyfiyyətini və cəmiyyətə uyğunluqlarını artırmağa yönəlik bir çox fərqli terapiya və dəstək proqramı mövcuddur. Bu nöqtədə erkən diaqnoz və müdaxilə kritik önəm daşımağa əhəmiyyətlidir. Otizm müalicəsində istifadə edilən üsullar arasında:
- Davranış terapiyaları (ABA Terapiyası kimi)
- Danışıq və dil terapiyaları
- Hissiyyat birləşmə terapiyaları
- Oyun terapiyaları
- Ailə məsləhəti və təhsiləri
- Dərman müalicəsi (əlaqəli vəziyyətlərə yönəlik)
yer alır. Müalicə prosesinin fərdiləşdirilməsi zəruridir çünki hər kəsin ehtiyacları fərqlidir. Bu sayədə otizmli fərdlər daha müstəqil və məhsuldar bir həyat sürə bilərlər.
Otizmli Fərdlərdə Qidalanma və Yuxu Düzəni
Otizm spektr pozuntusu olan fərdlərdə qidalanma və yuxu vərdişləri, ümumi sağlamlıq qədər davranışsal inkişaf baxımından da önəmlidir. Araşdırmalar, otizmli fərdlərin əhəmiyyətli bir hissəsində seçici yemək, hissiyyat həssaslığı və yuxu pozuntuları kimi problemlərin tez-tez görüldüyünü ortaya qoyur. Otizmli uşaqlarda tez-tez görünən qidalanma problemləri bunlardır:
- Müəyyən toxumadakı və ya rəngdəki qidaları rədd etmək
- Eyni növ qidalara bağlı qalma (məsələn, yalnız ağ qidalar yemə)
- Qoxuya qarşı həddindən artıq həssaslıq
- Yeni qidaları rədd etmə (neofobiya)
Bənzər şəkildə, yuxu problemləri də yaygındır. Gecə yatmağa getməmək, tez-tez oyanma, yuxu müddətinin qısa olması kimi vəziyyətlər həm uşaq həm də ailə üçün çətin bir proses yarada bilər. Bu problemlərlə məşğul olmaq üçün:
- Mütəxəssis dietisyen dəstəyi alınmalı
- Yatmadan əvvəl ekran müddəti azaldılmalı
- Yuxu rutini yaradılmalı
- Lazım gələrsə, həkim nəzarətində melatonin dəstəyi qiymətləndirilməli
Qidalanma və yuxu düzəninin təmin edilməsi, uşağın gündəlik həyat bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə, diqqət müddətinin artmasına və davranışsal problemlərin azalmasına müsbət təsir göstərir.
Otizmli Fərdlərin Təhsili
Otizmli fərdlər üçün uyğun təhsil proqramlarının yaradılması böyük önəm daşıyır. Erken yaşta başlanan xüsusi təhsillər, fərdlərin sosial bacarıqlar qazanmasını, dil inkişaflarının dəstəklənməsini və müstəqil həyat bacarıqları əldə etməsini təmin edə bilər. Xüsusilə uşaqlıq dövründə fərdi təhsil verən mütəxəssislər yetügündə aparılan işlər, uşağın inkişafını əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.
Otizm spektr pozuntusu yaşayan fərdlərin təhsili səbir, davamlılıq və mütəxəssis dəstəyi tələb edir. Bu prosesdə ailələrin məlumatlı olması, təhsilçilərlə əməkdaşlıq içində olması və ictimai fərqindəliyin artırılması uğur şansını ciddi ölçüdə artırır.
Otizmin Cəmiyyətin Algısı və Ailələrin Rolu
Otizm, yalnız fərdi deyil, həmçinin ailəsini və ətrafını da təsir edən bir vəziyyətdir. Bu vəziyyət, fərdin yanında ailəsini və ətrafını da əhatə etməkdədir. Buna görə ailələrin məlumatlı, səbirli və dəstəkçi bir tutum sərgiləməsi olduqca önəmlidir. Xüsusilə yeni diaqnoz almış fərdlərin ailələrinin dəstək qruplarına qatılması, həm emosional yükün azalmasına həm də bilgi paylaşımı yolu ilə prosesin daha sağlam idarə edilməsinə töhfə verə bilər.
Cəmiyyətdə hələ də otizmlə bağlı yanlış məlumatlar və ön yargılar mövcuddur. Bu ön yargıların qırılması və otizmli fərdlərin sosial həyata daxil edilməsi üçün ictimai maarifləndirmə zəruridir. Otizmli fərdlər, doğru dəstəklə sənət, elm, texnologiya və digər sahələrdə müvəffəqiyyətli ola bilər. Məsələn; Einstein, Mozart və Tesla kimi bəzi məşhur adların otizmli ola biləcəyi barədə fikirlər var.
Otizm Diaqnozu Sonrası Ailələr Nə Etməli?
Otizm diaqnozu alan bir uşağın ailəsi üçün ilk dövr olduqca çətin ola bilər. Bu prosesin düzgün şəkildə idarə edilə bilməsi üçün doğru addımların atılması və mütəxəssis dəstəyinin alınması lazım olduğu unudulmamalıdır. Ailələrin etməsi lazım olan ilk şey, vəziyyəti qəbul etmək və uşaqlarının inkişafını ən yaxşı şəkildə dəstəkləməyə hazır olmaqdır. Ailələrin atması lazım olan addımlar bunlardır:
- Sahəsində mütəxəssis bir uşaq psixiatri və ya inkişaf mütəxəssisi ilə çalışmaq
- Uşağın fərdi ehtiyaclarına uyğun xüsusi təhsil və terapiya planı yaratmaq
- Ailə üzvlərinin prosesə daxil olması və ortaq dil inkişaf etdirməsi
- Otizm spektr pozuntusu ilə ilgili etibarlı mənbələrdən məlumat əldə etmək
- Dəstək qruplarına və ailə məsləhət xidmətlərinə qatılmaq
Bu addımlar, həm uşağın inkişafı həm də ailənin psixoloji davamlılığı baxımından böyük fayda göstərəcəkdir.
Cəmiyyətdə Otizm Fərqindəliyinin Niyə Önəmlidir?
Cəmiyyətin otizm haqqında doğru bilgiye sahib olması, həm ön yargıların qırılmasına, həm də otizmli fərdlərin sosial həyata daxil edilməsi baxımından önəmlidir. Cəmiyyətdə otizm fərqindəliyinin artırılması üçün edilə biləcək bəzi çalışmalar bunlardır:
- Təhsil müəssisələrində fərqindəlik seminarları təşkil edilməsi
- Media və sosial media vasitəsilə məlumatlandırıcı kampaniyalar aparılması
- Otizmli fərdlərin istihdam edilməsinə yönəlik təşviqlərin artırılması
- Ümumi məkanlarda otizmli fərdlərin ehtiyaclarına uyğun düzənləmələr edilməsi
Bu cür təşəbbüslər sayəsində cəmiyyətdə otizm haqqında müsbət bir şüur formalaşar və otizmli fərdlər layiq olduqları dəyəri görərək həyatlarını davam etdirə bilərlər.
Otizmlə Yaşamaq: Dəstək və Birlik
Otizm diaqnozu almaq bir son deyil, yeni bir başlanğıcdır. Bu prosesdə önəmli olan, fərdin potensialını fərq edib, ona uyğun dəstək yollarını kəşf etməkdir. Hər fərd fərqlidir və öz güclü yönlərinə malikdir. Bu güclü yönlərin ortaya çıxarılması və dəstəklənməsi, fərdin həyata inteqrasiyasını asanlaşdırır.
Bu səbəbdən "otizm nə demək?" sualının cavabı yalnız diaqnostik bir açıqlama deyil, həmçinin fərdlərin fərqlilikləriylə qəbul edilməli olduğuna dair bir çağırışdır. Otizmli fərdlərin cəmiyyətin məhsuldar və dəyərli fərdləri olaraq görülməsi, həm onlar həm də cəmiyyət üçün böyük bir qazanc olacaqdır.
Tez-tez Verilən Suallar
Otizm spektr pozuntusu irsimi?
Bəli, otizmin genetik bir meylə sahib olduğu düşünülməkdədir. Ailədə otizmli fərd olması durumunda otizm riski artmaqdadır. Lakin ətraf mühit faktorlarının da təsirli ola biləcəyi düşünülməkdədir.
Otizm müalicəsi mümkündürmü?
Otizmi tamamilə ortadan qaldırılmasını təmin edəcək bir müalicə hələ yoxdur. Otizmli fərdlərin inkişafına dəstək olmaq və həyat keyfiyyətlərini artırmaq üçün erkən diaqnoz qoyulması və uyğun təhsil proqramlarının tətbiq edilməsini önəmlidir.
Körpələrdə otizm əlamətləri necə başa düşülür?
6. aydan etibarən göz təması qurmama, sosial gülümsəmələrin olmaması, ada reaksiya verməmə kimi əlamətlər otizmin erkən işarətləri ola bilər. Bu əlamətlər müşahidə edildikdə mütəxəssis bir həkim tərəfindən dəyərləndirilməsi aparılmalıdır.
Otizmli fərdlər normal bir həyat sürdura bilərmi?
Bəli. Doğru dəstək və təhsillə otizmli fərdlər akademik, peşəkar və sosial anlamda müvəffəqiyyət göstərə bilərlər. Otizmli fərdlərin cəmiyyətə qazandırılması, onların fərdi potensiallarını həyata keçirmələri baxımından kritik önəmə sahibdir.