Oküloplastik cərrahiyyə (oftalmik plastik və rekonstruktiv cərrahiyyə), oftalmologiyanın (göz sağlamlığı və xəstəlikləri elmi) bir alt sahəsidir. Bu elm sahəsi göz qapaqları, gözyaşı sistemi və orbita xəstəliklərinin (gözü əhatə edən sümük və yumşaq toxumalar) diaqnozu və müalicəsi ilə məşğul olur.
Oküloplastik cərrah, bir göz xəstəlikləri mütəxəssisi və cərrahdır, eyni zamanda göz ətrafındakı bütün toxumaların (göz qapaqları, gözyaşı yolları, orbita, alın, qaş, yanaq, saçlı dəri kimi) xəstəlikləri və müalicəsi mövzusunda mütəxəssisdir. Ümumi oftalmologiya təhsilinə əlavə olaraq oküloplastik cərrahiyyə mövzusunda təhsil almışdır.
Plastik, Yunan dilində bir sözdür və forma vermək mənasını verir. Oftalmik plastik cərrahiyyə göz ətrafı ilə bağlı forma dəyişdirmə əməliyyatları həyata keçirir.
Göz Qapaqları
Göz qapaqları görmənin davamı üçün lazım olan nazik, zərif və mürəkkəb toxumalardır. Əsas funksiyaları, gözü qorumaq və göz yaşının gözün səthi təbəqəsinə yayılmasını təmin etməkdir. Görünüş baxımından göz qapaqlarının forma və böyüklükləri, duruşu əhəmiyyət daşıyır.
Göz qapaqlarının forması, funksiyası və görünüşü ilə əlaqəli pozulmalar anadangəlmə ola bilər və ya müxtəlif səbəblərlə sonradan inkişaf edə bilər. Forma pozulmasının müalicəsi, funksional və ya estetik (görünüş səbəbli) məqsədli ola bilər.
Sallanan Göz Qapaqları və Göz Altı Torbaları
Adətən irsi və/veya yaşlanma səbəbiylədir. Siqaret çəkmək və ya allergiya, göz qapaqlarında daha erkən yaşda sallanmalara səbəb ola bilər. Göz qapağı ətrafındakı torbalar, boş dəri, əzələ, yağ və bəzi hallarda maye ehtiva edir.
Blefaroplastika, bu anormal strukturların düzəldilməsi üçün həyata keçirilən cərrahi prosedurdur. Funksional və ya kosmetik məqsədli ola bilər.
Göz Ətrafı və Alın Qırışları
Göz ətrafı və alındakı qırışlar yaşla birlikdə dəridə meydana gələn dəyişikliklərə bağlıdır. Dəri altındakı əzələlərin həddindən artıq büzülməsi də dəri qırışlarını artıran bir faktordur. Dəri qırışlarını düzəltmək üçün botulinum toksin inyeksiyaları, dolğu maddələri və müxtəlif cərrahi metodlar istifadə edilə bilər. Botulinum toksin inyeksiyaları əzələlərin həddindən artıq büzülməsini önləyərkən dolğu maddələri dəridəki toxuma itkilərini bərpa edir. Hər iki müalicə də ambulator şəkildə aparılır və müalicədən sonra xəstə normal gündəlik həyatına davam edə bilər.
Göz Qapaqlarının İstənmədiyi Halda Sıxılması (Blefarospazm)
Bu problem qadınlarda daha sıx görülür, adətən 40 yaşdan sonra ortaya çıxır. Səbəbi, göz qapaqlarını bağlayan əzələlərin xəstənin iradəsinin xaricində həddindən artıq şəkildə büzülməsidir. Bu səbəbdən xəstə istəməsə də göz qapaqları bağlanır. Xəstələr gündəlik həyatlarını davam etdirməkdə çətinlik çəkir, başqasının köməyinə ehtiyac duyurlar.
Müalicə üçün öncəliklə botulinum toksini adlanan dərmanlar istifadə edilir. Bu dərman göz qapağı və ətrafına müəyyən nöqtələrə inyeksiya edilir və göz qapağı əzələlərinin həddindən artıq büzülməsini önləyir. Dərmanın təsir müddəti, adətən 3-4 aydır. Bu müddətdən sonra müalicənin təkrarlanması lazım ola bilər.
Qapaq Aşağılığı (PTOZİS)
Qapaq aşağılığı (ptozis) üst göz qapağı səviyyəsinin normaldan aşağıda olmasıdır. Bu aşağılıq göz bəbəyini bağlayaraq görməni əngəlləyə bilər. Şiddətli hallarda görmə təmin edilməsi üçün baş mövqeyi və ya qapağın əl ilə qaldırılmasından yardım alınır.
Qapaq aşağılığı qapağı qaldıran əzələnin kifayət qədər inkişaf etməməsi səbəbindən anadangəlmə ola bilər və ya yaşlanmaya bağlı ola bilər. Anadangəlmə hallarda zəif əzələni qısaltmaq və ya daha şiddətli hallarda bir askı istifadə etmək lazımdır. Katarakt və dekolman kimi göz əməliyyatlarından sonra da qapaq aşağılığı inkişaf edə bilər.
- Sol qapaq aşağılığı- əməliyyat öncəsi
- Əməliyyat sonrası
- Əməliyyat öncəsi sol qapaq aşagı
- Əməliyyat sonrası
Qaş Aşağılığı
Üzün digər bölümləri kimi qaşlar da yaşla birlikdə gərginliyini itirər və sarkır. Qaşların aşağı düşməsi üst göz qapağının açılmasını maneə törədəcək qədər şiddətli ola bilər. Alın və/veya qaş gerçəkləndirmə; qaşın əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsini təmin edən cərrahi prosedurlardır. Bu prosedur blefaroplastika ilə birlikdə və ya tək başına edilə bilər və funksional və ya kosmetik səbəblərdən ola bilər.
Göz Qapaqlarının Çölə Dönməsi (EKTROPİON)
Alt göz qapağı çölə dönər və gözdən təması kəsilərsə, göz yaşı yayılması yetərli olmaz. Bu vəziyyət quru gözü və infeksiyaya yol aça bilər. Yaşarma, batma, yanma kimi əlamətlər yaranabilir. Cərrahi müdaxilə ilə təkrar normal qapaq mövqeyi təmin edilir.
Göz Qapaqlarının İçə Dönməsi (ENTROPİON)
Göz qapaqlarının və kirpiklərin içə dönməsi, gözün səthi təbəqələrində zədələnməyə, batma, yaşarma, ağrı kimi əlamətlərə, irəli hallarda kornedə (gözün saydam təbəqəsi) yara meydana gəlməsinə və görmə itkinə səbəb ola bilər. Bu vəziyyət də cərrahi olaraq düzəldilməlidir.
Göz Qapaqlarının Çox Açıq Olması (KAPAK RETRAKSİYONU)
Normaldan geniş qapaq aralığı vardır və göz quruluğuna səbəb ola bilər. Səbəb çox zaman tiroid (böyürəküstü vəzi) xəstəliyidir. Qapaq aşağılığı əməliyyatından sonra həddindən artıq düzəltmə nəticəsində də ortaya çıxa bilər. Əməliyyatla düzəldilə bilər.
Yara İzi Toxuması (NEDBE)
Oküloplastik cərrahlar, yara izlərini əməliyyat, lazer və ya dermabrasiya kimi metodlarla aradan qaldıra bilər.
Göz Qapağı Yaralanması
Oküloplastik cərrahiyyə, göz qapağı mövzusunda ixtisaslaşan bir elmdir. Oküloplastik cərrahlar göz qapağı və ətrafındakı yaralanmaları və bununla əlaqədar forma pozulmalarını, estetik və funksional baxımdan ən uyğun şəkildə bərpa edə bilər.
Göz Qapağı Xərçəngləri
Göz qapağı dərisində xərçəng görüldükdə yayılma tezliyi az deyil və getdikcə artır. Göz qapaqlarında yeni yaranan və ya böyüyən kütlələr, şiş ehtimalı səbəbindən diqqətlə müayinə edilməlidir. Oküloplastik və rekonstruktiv cərrah bu şişlərin çıxarılması və göz qapağının bərpası üçün müxtəlif texnikalar istifadə edir. Bütün şişlərdə olduğu kimi erkən diaqnoz və müalicə önəmlidir.
Gözyaşı Sistemi
Göz sağlamlığı üçün gözün yaş olması vacibdir. Gözyaşı göz ətrafındakı gözyaşı bezlərindən salınır. Bu bezlərdən ən önəmlisi, gözün üst-xarici hissəsində göz qapağının altında yerləşən əsas gözyaşı bezidir. Hər göz qırpdıqda gözyaşı gözün səthi təbəqələrinə yayılır və eyni zamanda buruna yaxın alt və üst qapaqda yerləşən kiçik deşiklərdən gözyaşı kanalına pompalanır.
Gözyaşı kanalı buruna açılır. Ağlayanda buruna maye gəlməsinin səbəbi bu kanaldır. Bu gözyaşı boşaltım sistemində hər hansı bir yerdə tıxanıqlıq isə gözyaşının burun boşluğu yerinə xaricə axmasına səbəb olur. Müalicəsi üçün müxtəlif metodlarla axını təmin edəcək yeni bir yol yaradılır. Gözyaşı kanalını açmaq mümkün olmazsa göz qapağının içindən buruna uzanan süni bir kanal etmək olar. Bunu təmin etmək üçün Jones-payreks tubu istifadə edilir.
Gözyaşı sistemi xəstəlikləri oküloplastik cərrahiyyənin mövzusudur. Bir oküloplastik cərrah sizin vəziyyətiniz üçün ən uyğun müalicəni müəyyən edəcəkdir.
Yenidoğulmuşlarda və Uşaqlarda Göz Yaşarması (Anadangəlmə Dakriyostenoz)
Gözyaşı bezi kifayət qədər istehsal edir, amma kanal tıxalıdırsa, gözyaşı üzü istiqamət alır. Yenidoğulmuşlarda gözyaşının axdığı kanallar qapalı ola bilər. Əksərən bir neçə ayda özündən açılır. Açılmazsa, masaj, sondalama, silikon tub ilə intübasiya və ya cərrahi olaraq ən uyğun metod seçilərək düzəldilməsi lazımdır. Erkən dövrdə (ilk 12 ay) sadə metodlarla müalicə təmin edilə bilər.
Ehtiyatsızlıq edilmiş və/yaxud kifayət qədər müalicə edilməmiş xəstələrdə zamanla infeksiya daxil olur və gözün digər bölgələrinə təsir edə bilər. Bu halda və 1 yaşına qədər davam edən yaşlanmalarda əvvəlcə sedasyon altında kanala sondalama edilməlidir. Yaşarma davam edərsə; sondalamanın təkrarı edilə bilər və ya eyni zamanda kanala silikon tub tətbiq edilə bilər. Bu tətbiq ilə % 95 müvəffəqiyyət əldə edilir.
Quru Göz
Əgər gözyaşı bezi kifayət qədər gözyaşı istehsal edə bilmir, gözlərdə quruluq yaranar. Yanma, batma, gözdə yad cisim hissi vardır. Bunun müalicəsi üçün süni gözyaşı damlaları istifadə edilir. Yetərli olmazsa gözyaşı kanalının ağızları bağlanır. Daha irəli dövrlərdə başqa müalicə metodları da tətbiq edilə bilər.
Orbita
Orbita gözü əhatə edən sümük və yumşaq toxumalardır. Çox xəstəliklər orbitanı təsir edə bilər. Göz kürəsi ətrafında və/yaxud arxasında genişlənən toxumalar səbəbilə göz kürəsi yer dəyişdirir, hərəkətlərində məhdudiyyət ola bilər. Buna bağlı olaraq xəstə ikili görmədən şikayət edə bilər.
Tirodilə Əlaqəli Göz Xəstəliyi
Bu xəstəlikdə həm tiroid bezi, həm də göz ətrafındakı toxumalar (orbita) təsirlənir. Tipik bir xəstədə tiroid bezi böyüyür (böyürəküstü vəzi), qanda tiroid hormonları artır və gözlər önə çıxır (proptozis). Gözün önə çıxmasının səbəbi göz əzələlərinin qalınlaşması və göz ətrafındakı yağ toxumasının artmasıdır. Göz hərəkətləri məhdudlaşa bilər və xəstə ikili görə bilər. İrəli hallarda göz siniri üstündəki həddindən artıq təzyiq səbəbi ilə görmədə azalma meydana gələ bilər. Bu xəstəlik müxtəlif dərmanlarla və cərrahi metodlarla müalicə edilər. Kəskin yanğın dövrü bitdikdən sonra estetik problemlər düzəldilər.
Orbita Şişləri
Orbita toxumalarının şişləri böyüdükcə gözü xaricə itələyir və ya nadir hallarda içəri sıxışdırır. Göz hərəkətləri məhdudlaşır. Orbita şişlərinin diaqnoz və müalicəsi, mürəkkəb cərrahi müdaxilələr tələb edə bilər. Bu şişlərin əksəriyyəti yaxşı xasiyyətlidir və cərrahi olaraq çıxarıla bilər.
Orbita Yaralanmaları və Qırılmaları
Gözün qorunması üçün ən önəmli faktor, sümük çərçivəsi və içindəki yağ yastıqları yəni orbitadır. Orbita yaralanmaları və qırılmaları, çox gecikmədən, uyğun zamanında müalicə edilməlidir.
Gözün İtirilmesi
Yaralanma, şişlər və ya başqa göz xəstəlikləri, göz içi toxumaların boşaldılması və ya gözün tamamilə alınmasını tələb edə bilər. Bu, psixoloji baxımdan uyğunlaşılması çətin bir vəziyyətdir. Digər gözlə eyni rəng və böyüklükdə, uyumlu hərəkət edə bilən süni bir göz (protez) bu vəziyyəti asanlaşdıra bilər. Bu günlərdə, illər əvvəl gözü alınmış xəstələrdə belə hərəkətli göz protezləri tətbiq edilə bilər.
Ümumi bir qayda olaraq, sağlamlıq sığortası müəssisələri funksiyaya yönəlmiş oküloplastik cərrahiyyə əməliyyatlarının xərclərini qarşılayır. Buna qarşılıq, estetik məqsədli cərrahi müdaxilələrin xərclərini qarşılamır.
Göz Qapağı Estetİkası - Blefaroplastika
Göz qapağında yaşlanmaya bağlı olaraq və ya irsi olaraq daha erkən yaşlarda, qopmalar, bəzən də qopma olmadan yalnız sallanma və qırışıklık meydana gələ bilər. Göz qapağı dərisi üzümüzün ən incə və hərəkətli hissəsidir, bu səbəbdən yerin çəkməsi nəticəsində, sürətlə incəlir, sarkar, altındakı əzələ təbəqəsi zəif və qocalar. Göz qapaqlarını dəstəkləyən toxumalarda meydana gələn zəifliyə bağlı olaraq göz ətrafındakı yağ yastıqları önə doğru gələrək qapaklarda qopmalar yaradır. Yaşlanmayla birlikdə tez-tez üst qapaq qıvrımı yüksəlir və ya tamamilə sönər. Göz qapağı estetika əməliyyatı, yəni blefaroplastika, bu problemlərin hamısını düzəltmək üçün göz qapağına tətbiq olunan cərrahi əməkdarlıqdır. Blefaroplastika qalanlarda funksiya, gənclərdə isə kosmetik səbəblər ilə edilir. Lokal anesteziya altında aparılan bu əməliyyatın müddəti və xəstənin sağalma zamanı qısa olub üzün cavanlaşmasında mükəmməl bir nəticə verir.
Göz qapaqlarındakı qopma və sallanma yalnız kosmetik baxımdan deyil, eyni zamanda bir göz sağlamlığı problemidir. Bəzən bollaşan üst qapaq dərisi kirpikləri keçərək sarkır, bu da gözdə ağırlıq hissi və görmə problemlərinə yol aça bilər. Yaşlanmaya bağlı olaraq alın dərisində meydana gələn elastik toxuma itməsi alının və ən önəmlisi qaşın aşağı düşməsinə səbəb olur. Bu vəziyyət qaş ptozisi olaraq adlandırılır. Xəstələr qaşlarını qaldıra bilmək üçün alın əzələlərini istənmədən uzun müddət sıxırlar bu da qaş və baş ağrılarına eyni zamanda aydın alın qırışlarına səbəb ola bilər.
Qaş ptozisi və üst qapaqdakı dəri artıqları görüş sahəsinin üst və dış bölümlərini daralda bilər. Görmə sahəsindəki bu daralma eyni zamanda oxuma və maşın istifadə etməyi çətinləşdirir. Görmə sahəsindəki daralmanı düzəltmək üçün xəstə istənmədən qaşlarını qaldırmağa görə zorlaya bilər, bu da xüsusilə gözlərin aşağı hissələrində qopmaların və göz qapağı içə və aşağı dəyişdiyinə görə yorgun bir ifadə yaradır. Yaşlanmaya bağlı dokuların zəifləməsi və boşalması alt qapaq kənarını çölə dönməsinə səbəb ola bilər və qapaqın xarici bucağının içə-aşağı vəziyyətdə yer dəyişdirməsinə səbəb ola bilər.Qapaqdakı bu dəyişikliklər də xəstənin üzündə yorğun bir ifadə yaradır. Oküloplastik cərrah bu hallarda blefaroplastika edərkən alt qapaqdakı bu problemləri düzəltmək üçün lazım olan cərrahi əməliyyatı da birlikdə edər.
Blefaroplastika əməliyyatı ediləcək şəxslərdə tiroid xəstəliyi, ürək yetərsizliyi, hipertoniya və qanaxmaya meyl kimi xəstəliklər sorğu edilməlidir. Həmçinin gözlərin nəmlənməsi üçün kifayət qədər gözyaşı istehsal etməyən xəstələr də diqqətli etməli və bu cərrahiyyə təcrübəli bir oküloplastik cərrah tərəfindən aparılmalıdır. Yüngül göz quruluğu olan şəxslərdə blefaroplastika əməliyyatı edilərkən normal göz nəməlamasına malik olanlara nisbətən daha az miqdarda dəri və yağ toxuması alınmalıdır. Əks halda göz quruluğu artar və görmə problemləri ortaya çıxar. Eyni zamanda bu şəxslərə uzun müddət gözlərdə qıcıqlanma olacağı və yenə uzun müddət gözyası damlaları istifadə etmələrinə eht iyac olacağı izah edilməlidir. Aspirin, anti-inflamatuar dərmanlar, vitamin E, antikoaqülanlar və bitki mənşəli dərmanlar əməliyyat zamanı və sonrasında qanaxmaya səbəb ola biləcəyindən bir həftə öncedən kəsilməlidir. Kontakt linza istifadə edən xəstələrə blefaroplastika əməliyyatından sonra bir müddət istifadə etmələmələri gərəkəcəyi izah edilməlidir.
Əməliyyat
Blefaroplastika əməliyyatı tez-tez lokal anesteziya altında edilir və orta hesabla bir saat içində tamamlanır. Əməliyyatdan sonra qanaxma olmaması üçün aspirin xaricində ağrı kəsicilər həkimə müraciət edilərək alınmalıdır. Qapaqlarda şiş olmaması üçün həmin gün soyuq kompres tətbiq edilməli və 2-3 həftə müddəti ilə baş yüksəklikdə yatılmalıdır. Əməliyyatdan sonra, tikişlər 5-7 gün sonra həkim tərəfindən alınar. Əməliyyatdan sonra 2-4 həftə müddəti ilə topikal süni gözyaşı dərmanları gözü qorumaq məqsədiylə istifadə edilər.
Yaşla bağlı olaraq inkişaf edə biləcək qaş və ya üst qapaq düşməsi, alt qapaq kənarında çölə dönmə kimi problemlərin mövcud olduğu xəstələrdə eyni zamanda blefaroplastika ilə bunların əməliyyatı da edilə bilər.
Orbita Lakrimal Sistem və Göz Qapağı Cərrahiyyəsində Müasir Yanaşmalar
Oküloplastik cərrahiyyə, göz sağlamlığının qorunması və estetik görünüşün yaxşılaşdırılması məqsədiylə tətbiq edilən, oftalmologiya və plastik cərrahiyyənin birləşməsindən ortaya çıxan xüsusi bir cərrahi sahədir. Bu sahədə, göz qapağı cərrahiyyəsi, göz qapağı əməliyyatı, orbita lakrimal sistem xəstəlikləri, göz altı torbaları və sallanan göz qapağı kimi bir çox vəziyyətin müalicəsi həyata keçirilir.
Göz Qapağı Cərrahiyyəsində Müasir Texnikalar
Göz qapağı cərrahiyyəsi, həm estetik, həm də funksional problemləri aradan qaldırmaq məqsədiylə tətbiq edilir. Blefaroplastika, sallanan göz qapağı və göz altı torbaları kimi yaşlanma əlamətlərini düzəltmək üçün tez-tez seçilən bir metoddur. Bu prosedurda, əzələ, artıq dəri və yağ toxuması çıxarılaraq daha gənc və diri bir görünüş əldə edilir.
Orbita Lakrimal Sistem Xəstəliklərinin Müalicəsi
Orbita, göz kürəsini əhatə edən sümük və yumşaq toxumalardan ibarətdir. Bu bölgədə meydana gələn şişlər, infeksiyalar və ya travmalar, gözün mövqeyini və hərəkətlərini təsir edə bilər. Orbita cərrahiyyəsi, bu cür vəziyyətlərin diaqnozu və müalicəsində önəmli bir rol oynayır.
Lakrimal sistem, gözyaşının istehsalı və drenajından cavabdehdir. Gözyaşı kanallarındaki tıxanıqlar, gözdə yaşarma və infeksiyalara səbəb ola bilər. Lakrimal cərrahiyyə ilə tıxanıqlıqlar aradan qaldırılır və normal gözyaşı axışı təmin edilir.
Göz Altı Torbaları və Sallanan Göz Qapağı
Göz altı torbaları və sallanan göz qapağı, adətən yaşlanma, irsi faktorlar və ya həyat tərzi vərdişləri səbəbilə meydana gəlir. Şəxsə yorğun və yaşlı bir görünüş verə bilər. Blefaroplastika kimi cərrahi prosedurlarla bu problemlər aradan qaldırılaraq daha gənc və təzə bir görünüş əldə edilir.
Göz Qapağı Əməliyyatından Sonra Diqqət Edilməsi Tələb Olunanlar
Sağalma müddətinin sürətli və problemsiz keçməsi üçün bəzi tədbirlər alınmalıdır. Əməliyyat sonrası dövrdə, göz ətrafına soyuq kompres tətbiq edilməsi, başın yüksəklikdə tutulması və həkimin tövsiyə etdiyi dər-manların qaydalı istifadə edilməsi önəmlidir. Həmçinin, əməliyyat sonrası dövrdə ağır fiziki fəaliyyətlərdən çəkinilməli və göz gigienisinin saxlanmalıdır.
Tez-tez Soruşulan Suallar
Göz qapağı cərrahiyyəsi kimlər üçün uyğundur?
Göz qapağı cərrahiyyəsi, sallanan göz qapağı, göz altı torbaları, göz qapağı düşüklüyü kimi estetik və ya funksional problemləri olan şəxslər üçün uyğundur. Görmə sahəsini təsir edən qapaq problemləri yaşayan şəxslər də bu cərrahiyyədən faydalana bilər. Lakin, cərrahi uyğunluq, xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti və gözləntiləri nəzərə alınaraq dəyərləndirilməlidir.
Orbita lakrimal sistem xəstəliklərinin əlamətləri nələrdir?
Orbita lakrimal sistem xəstəlikləri, gözdə şişlik, ağrı, ikili görmə, göz hərəkətlərində məhdudiyyət və sürekli göz yaşarması kimi əlamətlərlə özünü göstərə bilər. Əlamətlər, orbita şişləri, infeksiyalar və ya gözyaşı kanalı tıxanıqları kimi vəziyyətlərin xəbərçisi ola bilər.
Blefaroplastika əməliyyatı sonrası sağalma müddəti necədir?
Blefaroplastika əməliyyatı sonrası sağalma müddəti adətən sürətlidir. Əməliyyat sonrası ilk bir neçə gün yüngül şişlik və ya göylüklər görüla bilər. Tikişlər adətən 5-7 gün içərisində alınır. Xəstələrin əksəriyyəti, adətən 2 ilə 3 həftə içərisində normal gündəlik aktivitələrinə geri dönə biləcək vəziyyətə gəlir, lakin tam sağalma müddəti fərddən-fərdə fərqlənə bilər.
Göz qapağı əməliyyatı sonrası nələrə diqqət edilməlidir?
Əməliyyat sonrası dövrdə, göz ətrafına soyuq kompres tətbiq edilməsi, başın yüksəklikdə tutulması və həkimin tövsiyə etdiyi dərmanların qaydalı istifadə edilməsi önəmlidir. Əməliyyat sonrası dövrdə ağır fiziki fəaliyyətlərdən çəkinilməli və göz gigienisisə diqqət edilməlidir.