Diabet, mədəaltı vəzinin kifayət qədər insulin istehsal edə bilməməsi və ya orqanizmin istehsal olunan insulini effektiv şəkildə istifadə edə bilməməsi nəticəsində ortaya çıxan xroniki bir metabolik xəstəlikdir. İnsulin istehsalındakı və ya təsirindəki çatışmazlıq, qan şəkəri səviyyələrinin yüksəlməsinə səbəb olur və yağ ilə protein metabolizmasında pozulmalara yol açır. Bu vəziyyətin əlamətləri arasında xüsusilə gecə tez-tez sidiyə çıxma, həddən artıq susuzluq, tez-tez acmə, yorğunluq, izah edilə bilməyən çəki itkisi və yaraların gec sağalması yer alır. Diabet, həyat keyfiyyətinə təsir edən ciddi bir sağlamlıq problemi olmaqla yanaşı, erkən diaqnoz və müntəzəm izləmə ilə nəzarət altına alına bilər.
Şəkər Xəstəliyi (Diabet) Əlamətləri Nələrdir?
Diabet, orqanizmin qan şəkərini tənzimləyə bilməməsi nəticəsində ortaya çıxan və adətən xronik gedişatlı bir metabolik xəstəlikdir. Yaygın əlamətlər arasında həddən artıq susuzluq, ağız quruluğu, tez-tez sidiyə çıxma, çəki itkisi, yorğunluq və halsızlıq bulunur.
Şəkər xəstəliyinə işarə edən əlamətlər aşağıdakılarla sıralana bilər: ·
- Xüsusilə gecələr tez-tez sidiyə çıxma
- Həddən artıq susuzluq
- Normaldan daha yorğun və halsız hiss etmə
- İzah edilə bilməyən çəki itkisi
- Genital bölgədə qaşınma
- Kəsik və yaraların gec sağalması
- Bulanca görmə
- Artan aclıq hissi
Diabet Növləri
Diabet, fərqli mexanizmlərlə inkişaf edən və fərqli tipləri olan bir xəstəlikdir. Cəmiyyətdə ən çox görülən diabet növləri Tip 1 və Tip 2 diabet olaraq önə çıxır.
- Tip 1 Diabet
- Tip 2 Diabet
- Hamiləlik (Gestasyonel) Diabeti
- Digər Səbəblər (dərman istifadəsi, hormonal pozuntular və s.)
Tip 1 Diabet
Tip 1 diabet, insulin hormonunun mütləq çatışmazlığı ilə xarakterizə bir diabet növüdür. İmmunitet sisteminin, virus infeksiyaları, dərman istifadəsi, fiziki və ya psixoloji stress kimi faktorlarla normal funksiyasını itirməsi nəticəsində mədəaltı vəzidə insulin istehsal edən beta hüceyrələri zədələnir. Tip 1 diabet xəstələrinin həyat boyu insulin müalicəsi almaları zəruridir.
Tip 2 Diabet
Tip 2 diabet, başlanğıcda mədəaltı vəzinin kifayət qədər insulin istehsal etməsinə baxmayaraq, istehsal olunan insulinin hüceyrələr tərəfindən effektiv şəkildə istifadə olunmadığı bir xəstəlikdir. Xəstəliyin irəliləməsi ilə birlikdə insulin istehsalı da azalır. Bu növ diabet, adətən uzun illər əlamət vermədən irəliləyə bilər.
İnfeksiyalar, əməliyyatlar, hamiləlik, stress və ya çəki artımı kimi vəziyyətlər, Tip 2 diabetin kliniki olaraq ortaya çıxmasını tetikleyebilir. Çoğunlukla 40 yaş üzərindəki fərdlərdə görülür.
Hamiləlik (Gestasyonel) Diabeti
Hamiləlik zamanı inkişaf edən diabet, hormonal dəyişikliklərə bağlı olaraq qan şəkərinin yüksəlməsi ilə ortaya çıxır. Çoğunlukla doğum sonrası qan şəkəri səviyyələri normala dönsə də, bu növ diabet, gələcəkdə Tip 2 diabet inkişafı üçün risk yarada bilər.
Şəkər Xəstəliyi Müalicəsi
Diabet müalicəsində əsas məqsəd, qan şəkəri səviyyələrini nəzarət altına alaraq ani yüksəlmə və düşüşlərin qarşısını almaqdır. Bu sayədə həm xəstələrin gündəlik yaşam keyfiyyəti artırılmaqda həm də diabetə bağlı uzun müddətli komplikasiyaların inkişafı təsirsiz hala gətirilməkdədir. Diabet, laqeyd edilməməsi lazım olan önəmli bir sağlık sorunu olub, müalicə prosesi intizam və qətiyyət tələb edir.
Müalicə prosesinin əsas daşı, xəstənin təhsili, balanslı bir qidalanma şəklinin təşkil edilməsi və müntəzəm olaraq idman edilmesidir. Tip 1 diabet xəstələri üçün insulin tedavisi ömür boyu zəruridir. Bu xəstəlik növündə mədəaltı vəz yetərli insulin istehsal edə bilmədiyi üçün xaricdən insulin dəstəyi sağlanaraq qan şəkəri nəzarət altına alınır.
Tip 2 diabet müalicəsində isə öncelikli olarak həyat tərzi dəyişiklikləri tövsiyə edilər. Qidalanma vərdişlərinin düzəldilməsi və fiziki aktivliyin artırılması ilə qan şəkəri səviyyələri nəzarət edilməyə çalışılır. Bu metodların yetərli olmadığı vəziyyətlərdə ağızdan alınan dərmanlar müalicəyə əlavə olunur. Bəzi Tip 2 diabet xəstələrində, mədəaltı vəzin insulin istehsalının yetersiz hale gelmesi durumunda, geçici veya kalıcı olarak insulin terapisi uygulanması gerekebilir.
Xəstələrin və yaxınlarının xəstəlik əlamətlərini tanıması, balanslı qidalanma planı təşkil etməsi, komplikasiyalar haqqında bilgi sahibi olması, qan şəkəri ölçmə metodlarını öyrənməsi və gündəlik həyatlarında bu bilgileri uygulaması çox önəmlidir. Doktorların yönlendirmeleri doğrultusunda hazırlanan bireysel tedavi planları ve düzenli kontroller, hastalığın etkili bir şekilde yönetilmesinde kritik rol oynamaktadır.
Qan Şəkəri Takibinde Dikkat Edilmesi Gerekenler
Diabet hastalığında etkili bir tedavi sürecinin yürütülebilmesi için en önemli adımlardan biri düzenli kan şekeri takibidir. Kan şekeri değeri, hem açlık hem de tokluk anlarında ölçülerek kişinin metabolik dengesine dair önemli bilgiler verir. Özellikle Tip 2 diyabet hastalarında ani kan şekeri dalgalanmaları sık görülebileceği için, bireylerin bu değerleri belirli aralıklarla takip etmesi gereklidir.
Günümüzde kan şekeri ölçüm cihazları sayesinde evde kendi kendine ölçüm yapmak mümkündür. Bu cihazlarla yapılan düzenli ölçümler; açlık kan şekeri, tokluk kan şekeri ve HbA1c değerlerinin takibi için büyük kolaylık sağlar. Özellikle yemeklerden önce ve sonra yapılan ölçümler, hangi besinlerin kan şekerini ne oranda etkilediğini anlamak açısından büyük önem taşır.
Hamiləlik Diabeti və Risk Faktorları
Hamiləlik sırasında ortaya çıkan və gestasyonel diabet olaraq adlandırılan bu durum, hormonal dəyişikliklərin mədəaltı vəzidə insulin istehsalını etkilemesiyle oluşur. Genellikle 24-28. hamiləlik haftaları arasında edilən oral glukoz tolerans testi (OGTT) ilə tanı konur. Bu test sırasında, açlık kan şekeri ölçümünden sonra belirli miktarda glukoz içeren sıvı içirilir ve sonrasında belirli aralıklarla yeniden kan şekeri ölçümleri gerçekleştirilir.
Hamiləlik diabeti, ana və uşaq sağlığı üzərində önəmli etkilerə səbəb ola bilər. Kontrol altına alınmadığında erken doğum, yüksek doğum ağırlığı və doğum sonrası hipoglisemi kimi sorunlara yol açabilir. Bu nedenle düzenli takip, beslenme düzeni ve doktor kontrolü büyük önem taşır. Hamiləlik diabeti geçiren kadınların ilerleyen yıllarda Tip 2 diyabet geliştirme riski diğer kadınlara göre daha yüksektir.
Oral Glukoz Tolerans Testi (OGTT) Neden Yapılır?
OGTT, xüsusilə hamiləlikte və Tip 2 diabet şüphesi olan bireylerde kullanılan tanı testidir. Açlık kan şekeri değeri normalin üst sınırına yakın olan bireylerde gizli diyabetin saptanması amacıyla da uygulanır. Testin amacı, vücudun şekere verdiği tepkiyi gözlemlemektir. Sağlıklı bireylerde glukoz yüklemesinden sonra kan şekeri belirli bir süre içerisinde normale dönerken, diyabeti olan kişilerde bu değer yüksek kalmaya devam eder.
Bu testin doğru sonuç verebilmesi için, testten önceki günlerde normal bir diyet izlenmeli ve test günü sabahı aç kalmalıdır. Test sırasında bireyin hareket etmemesi ve dış etkenlerden etkilenmemesi sonuçların doğruluğu açısından önemlidir.
Şəkər Xəstəliyində Qidalanma və Diyet
“Şəkər xəstəliyi nə yeməli?” sualı, bu xəstəliklə yeni tanış olan fərdlərin ən sürəkli ünvanladığı suallardan biridir. Diabet müalicəsində qidalanma, qan şəkəri kontrolünün sağlanması açısından en kritik başlıklardan biridir. Özellikle karbohidrat tüketimi dengelenmeli, rafine şekerlerden uzak durulmalı ve düşük glisemik indekli besinler tercih edilmelidir.
Sebze, tam tahıllar, baklagiller, sağlıklı yağlar ve protein açısından zengin bir diyet planı, hem Tip 1 hem de Tip 2 diyabet hastalarının günlük kan şekeri değerlerini dengelemesine yardımcı olur. Aynı zamanda ara öğünlerin atlanmaması ve su tüketiminin artırılması da önerilir.
Ek olarak, bazı bitkisel ürünlerin de şeker hastalığına iyi geldiği düşünülmektedir. Tarçın, zerdeçal ve çörek otu gibi doğal ürünler, bazı araştırmalara göre kan şekeri seviyeleri üzerinde olumlu etkiler sahiptir. Bu ürünlerin kullanımı mutlaka doktor kontrolünde olmalıdır.
Sinirsel Şəkər Xəstəliyi Əlamətləri Nələrdir?
Sinirsel şəkər xəstəliyi, psikolojik stressin vücuttaki metabolizm üzerindeki etkisiyle ortaya çıkan geçici veya kalıcı diyabet türüdür. Yoğun stres, kaygı bozuklukları veya ani travmalar, kan şekeri seviyelerinin kontrolsüz şekilde yükselmesine neden olabilir. Özellikle Tip 2 diyabet için risk faktörü olarak kabul edilir.
Sinirsel diyabet belirtileri genellikle klasik diyabet belirtileriyle benzerdir. Bu bireylerde kan şekeri yükselmeleri genellikle stres anlarında tetiklenir. Özellikle yemek yedikten sonra kan şekerinde ani yükselmeler, halsizlik, baş dönmesi ve anksiyete bu belirtiler arasında yer alır. Bu durumda hem psikolojik destek hem de medikal takip büyük önem taşır.
Tez-Təkrar Soruşulan Suallar
Hamiləlik diabeti nədir və daimi midir?
Hamiləlik diabeti, hamiləlik sırasında ortaya çıxan keçici bir diabet növüdür. Bu durum, hamiləlikte artan hormon səviyyələrinin insulinin təsirini azaltması səbəbindən inkişaf edir. Çoğunlukla hamiləliyin 24. ilə 28. həftaları arasında aparılan oral glukoz tolerans testi (OGTT) ilə təsbit edilir. Hər nə qədər doğumdan sonra qan şəkəri dərəcələri normala dönsə də, bu durumun tamamilə ortadan kalkdığı anlamına gəlmir. Hamiləlik diabeti keçirmiş qadınlar, sonraki hamiləliklerde təkrar bu durumla karşılaşma riski taşır ve ilerleyen yıllarda Tip 2 diyabet gelişme olasılığları normale göre 7 kat daha fazladır. Bu nedenle doğum sonrası kontrollerin aksatılmaması, sağlıklı bir yaşam tarzının benimsenmesi ve belirli aralıklarda kan şekeri takibi yapılması önem taşır.
Qan şəkəri değeri kaç olmalı?
Qan şəkəri dəyərləri, fərdin yaşına, sağlıq durumuna və diabet keçmişinə görə fərqlilik göstərə bilər. Umumi qəbul olunmuş standartlara görə sağlıqlı bir bireyde açlık kan şekeri değeri 70-100 mg/dL arasında, tokluk kan şekeri (yemekten 2 saat sonra) ise 140 mg/dL’nin altında olmalıdır. Diabet teşhisi konulmuş bireylerde bu değerlerin biraz daha esnek aralıklarda olması mümkündür vә fərdi müalicə planına görə dəyişə bilər. Uzun müddətli şəkər kontrolü üçünsә HbA1c testi önəmlidir və bu dəyərin %6,5’in altında tutulması hedeflenir. Kan şekeri düzeylerinin düzenli olarak takip edilmesi, olası komplikasyonların önlenmesi açısından büyük önem taşır.
Oral glukoz tolerans testi (OGTT) necə yerinə yetirilir?
Oral Glukoz Tolerans Testi (OGTT), vücudun glukoza verdiği yanıtı ölçmek üçün uygulanan bir tanı testidir. Genellikle Tip 2 diyabet şüphesi olan kişilerde ve gebelik diyabetinin tespiti için kullanılır. Test öncesi kişiden en az 8-10 saatlik açlık istenir. Testin ilk adımında açlık kan şekeri ölçülür. Ardından, 75 gram glukoz içeren bir sıvı içirilir. Bu işlemden sonra birinci ve ikinci saatlerde yeniden kan örnekleri alınarak kandaki glukoz düzeyi ölçülür. Sağlıklı bireylerde bu değerler normal sınırlarda kalırken, diyabeti olan bireylerde kan şekeri uzun süre yüksek seyredebilir. OGTT, gizli diyabetin (prediyabet) saptanmasında da oldukça etkili bir yöntemdir.
Şəkər xəstəliyi əlamətləri nədir və nə vaxt həkimə müraciət olunmalıdır?
Şəkər xəstəliyi adətən yavaş irəliləyən bir xəstəlikdir və başlanğıcda fərq edilmesi çətin ola bilər. Ancaq bəzi əlamətlər xəstəliyin inkişaf etdiyini gösterebilir. Bunlar arasında həddən artıq susuzluq, tez sidiyə çıxma, xüsusilə geceleri sidiyə çıxma, ağız quruluğu, sürekli aclıq hissi, izah edilə bilməyən çəki itkisi, bulanıq görüntü, yorğunluq, əllərdə və ayaqlarda karıncalanma kimi simptomlar bulunur. Dəridə quruluq, infeksiyalara yatkınlıq və yaraların gec sağalması kimi əlamətlər də görülə bilər. Bu şikayətlərdən biri ya da bir neçə varsa, vaxt itirmədən bir daxili xəstəliklər və ya endokrinologiya mütəxəssisinə müraciət olunmalıdır. Erkən diaqnoz, diabetin nəzarətə alınmasında və orqan zərərinin önlənməsində böyük rol oynar.