Uşaqlıq və yeniyetmə dövrlərində rast gəlinən psixoloji pozğunluqların təsnifatı, həm fərdin inkişaf prosesinə həm də yaşına görə normaldan sapmaların aşkarlanması baxımından kritik əhəmiyyətə malikdir. Ailənin vəziyyəti qəbul edərək uyğun bir yanaşma mənimsəməsi, müalicə prosesinin uğuru və uşağın inkişafı üçün vacib bir dəstək amilidir.
Uşaqlar və Gənclərdə Diqqət Əksikliyi və Hiperaktivlik Pozğunluğu (DEHB) Nədir?
Uşaqlar və gənclərdə DEHB, fərdlərin effektiv və nizamli davranış göstərməsini çətinləşdirən bir vəziyyətdir. DEHB; diqqəti cəmləmə və davam etdirmə çətinliyi, dürtüsellik, narahatlıq və ya həddindən artıq hərəkətlilik kimi əlamətlərlə özünü göstərə bilər. Bu pozğunluğa sahib uşaqlar və yeniyetmələr, diqqətlərini asanlıqla dağıla bilər. Akademik və sosial həyatda qarşılarındakı bərabərlərindən daha çox çətinlik çəkə bilərlər.
Uşaqlar və Gənclərdə Qarşı Durma – Qarşı Gəlmə Pozğunluğu və Davranış Pozğunluğu Nədir?
Erkən uşaqlıq dövründə fərd ilə valideynlər arasında inkişaf edən qarşılıqlı təsirlər, “Bağlanma Tipləri”nin formalaşmasında həlledici rol oynayır. Bağlanma tipləri, fərdin gələcək həyatında sosial və romantik əlaqələrini şəkilləndirir. Erkən dövrdə etibarlı bağlanma yaşaya bilməyən uşaqlar, irəliləyən prosesdə Qarşı Durma – Qarşı Gəlmə Pozğunluğu inkişaf etdirə bilər və bu vəziyyət zamanla Davranış Pozğunluğuna çevrilə bilər.
Araşdırmalar nevropsixoloji funksiyaların yetersizliyinin bu pozğunluqların formalaşmasında təsirli ola biləcəyini göstərir. Məsələn, düşük şifahi zəka kimi faktorlar, fərdin özünü ifadə etməkdə çətinlik çəkməsinə və dolayısıyla aqressiv davranışlar sərgiləməsinə səbəb ola bilər. Erkən dövr risk faktorlarının fərqində olmaq, bu cür pozğunluqların qarşısının alınması və idarə olunması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Uşaqlar və Gənclərdə Anksiyete Pozğunluqlarının Səbəbləri
Anksiyete pozğunluğu yaşayan uşaqlar, bərabərlərinə nisbətən daha həssas bir quruluşa malikdir və mənfi stimullardan daha çox təsirlənə bilərlər. Onların sakitləşməsini çətinləşdirə bilər və gündəlik həyatlarında müxtəlif çətinliklərə səbəb ola bilər. Erkən uşaqlıq dövründə xəstəxanaya yatırılma, ağır xəstəlik, qəza kimi travmatik təcrübələr, anksiyete pozğunluqlarının inkişafına zəmin hazırlaya bilər.
Valideynlərin yanaşması da anksiyete pozğunluqlarında mühüm bir təsir faktorudur. Ana və atanın laqeyd və ya uzaq bir təklif sərgiləməsi və ya tam əksinə həddindən artıq təmkinli və qayğılı bir yanaşma mənimsəməsi, uşaqlarda anksiyetə inkişafına səbəb ola bilər. Uşağın sosial mühitindən uzaqlaşmasına səbəb olan köçlər və ya stresli durumlarla baş edə bilməmək kimi faktorlar da anksiyete pozğunluqlarını tetikleyen əlamətlər arasında yer alır.
Uşaqlarda Hiss, Düşüncə və Davranış Pozğunluqları
Hiss, düşüncə və davranışları tənzimləyə bilmək bacarığı uşaqlıq və yeniyetmə dövrlərində inkişaf edir. Lakin bəzi uşaqlar bu tarazlığı təmin etməkdə çətinlik çəkə bilər. Xüsusilə intensiv hirs krizələri, həddən artıq çəkinmə, sosial qaydalara biganəlik və dost əlaqələrində davamlı problemlərlə üzləşmə kimi əlamətlər, altda yatan bir psixoloji xəstəlik göstəricisi ola bilər. Bu vəziyyətlər adətən erkən yaşda aşkar edilərsə çox daha asan müdaxilə edilə bilər.
Hissləri anlama qabiliyyəti zəif olan uşaqlar, yaşadıqları hissləri təsvir etməkdə və ifadə etməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Bu da mənfi düşüncələrin və dolayısı ilə uyğun olmayan davranışların meydana çıxmasına səbəb olur. Bu üç təfəkkür strukturu arasındakı əlaqə, uşaq psixoterapiyasında əsas işlərdən biridir. Oyun terapisi, koqnitiv davranış terapiyası və emosional tənzimləmə işləri ilə uşaqların hiss-düşüncə-davranış əlaqəsini sağlam şəkildə qurması dəstəklənə bilər.
Uşaqlarda Panik Atak və Panik Pozğunluq Görülürmü?
Panik atak adətən böyüklərlə əlaqələndirilsə də uşaqlarda və yeniyetmələrdə də görülə bilər. Panik atak, qəfildən başlayan çırpıntı, nəfəs darlığı, baş gicəllənməsi, əllərdə titrəmə kimi əlamətlərlə ortaya çıxır və uşaq bu hissləri anlamaq istəmədikdə intensiv qorxu yaşayır. Panik pozğunluq isə bu atakların təkrarlanması və atakların yenidən yaşanacağına dair davamlı bir dərd halıdır.
Uşaqlarda panik pozğunluq məktəb nailiyyətini azaldır, sosial mühitlərdən qaçmalarına səbəb olur. Bu vəziyyət, sosial fobiya ya da sosial anksiyete pozğunluğu ilə bərabər davam edə bilər. Erkən müdaxilə, uşaqların yaşadıqları qorxularla başa çıxmasına imkan verir. Panik pozğunluq müalicəsində ailə dəstəyi, təhlükəsiz bir mühit yaradılması və lazımdırsa psixiatrik dərman dəstəyi ilə birlikdə psixoterapiya böyük əhəmiyyət daşıyır.
Sosial Anksiyete Pozğunluğu və Sosial Fobiya Arasındakı Fərqlər
Sosial anksiyete pozğunluğu, uşaqların başqaları tərəfindən dəyərləndirilmə və ya küçük düşürülmə qorxusuyla sosial mühitlərdən qaçınması vəziyyətidir. Sosial fobiya olaraq da bilinən bu vəziyyət, məktəb yaşındakı uşaqlarda təqdimat etməkdən qaçınma, müəllimlə danışmaqdan çəkinmə və sinif daxilində səssiz qalma kimi davranışlarla özünü göstərir.
Uşaq bu tip anksiyetlərdən dolayı ya tək qalmağı tərcih edir ya da fiziki əlamətlər yaşayır: ürək bulanması, tərləmə, qızarma kimi. Uzuı müddətli təqdirdə müalicə edilməzsə məktəb fobiyası, özünə inam eksikliyi və akademik uğursuzluq kimi problemlərə səbəb ola bilər. Koqnitiv davranış terapiyası ilə bu düşüncə strukturları dəyişdirilə bilər və uşaqların sosial mühitlərə daha sağlam şəkildə iştirak etməsi təmin edilə bilər.
Travma və Yemək Pozğunluqları Arasındakı Bağlantı
Travma sonrası stres pozğunluğu yaşayan uşaqlarda, yemək davranışlarında da ciddi dəyişikliklər müşahidə oluna bilər. Bəzi uşaqlar iştahlarını itirə bilər, bəziləri isə kontrolsuzca yemək yeməyə başlaya bilər. Travma sonrası inkişaf edən yemək pozğunluqları, uşağın təhlükəsizlik hissini yenidən qazanma səylərinin bir əks olunması ola bilər.
Anoreksiya nervoza, bulimiya və tıkınırcasına yemək pozğunluğu kimi xəstəliklər, uşaqlıq dövründə nadir, lakin yeniyetməlik dövründə daha sıx ortaya çıxar. Bu xəstəliklərin çoxunda altda yatan əsas problem travmatik təcrübələr və emosional tənzimləmə çətinliyidir. Travma əsaslı yemək pozğunluqlarında EMDR, incəsənət terapisi və emosional fərqindəlik işləri olduqca təsirlidir. Həmçinin, diyetoloq, psixoloq və psixiatrın ortaq iş birliyi lazımlıdır.
Tez-tez Verilən Suallar
Psixoloji Xəstəlik Əlamətləri Nələrdir?
Psixoloji xəstəlik əlamətləri, fərdin hiss, düşüncə və davranışları üzərində balanssızlıq şəkildə özünü göstərir. Bu əlamətlər gündəlik həyat funksionallığına təsir edə bilər.
Tez-tez görülən əlamətlər bunlardır:
-
Daimi anksiyete ya da qorxu halı
-
Yuxusuzluq ya da həddən artıq yuxu
-
Gündəlik işlərdən zövq ala bilməmə
-
Sosial mühitlərdən uzaqlaşma
-
Konsentrasiya çətinliyi
-
Özünə zərər vermə düşüncələri
Bu əlamətlər uzun müddətdir davam edirsə və ya fərdin həyat keyfiyyətini azaltmışsa, mütləq bir mütəxəssisdən dəstək alınmalıdır.
Panik Atak ilə Panik Pozğunluq Eyni Şeydirmi?
Panik atak və panik pozğunluq bir-birinə yaxın amma fərqli vəziyyətlərdir.
Panik atak, qəfildən başlayan və qısa müddətdə zirvəyə çatan intensiv qorxu və ya narahatlıq hissidir. Ürək döyüntüsü, sinə ağrısı, nəfəs darlığı kimi bədənə aid əlamətlər yoldaşlıq edir.
Panik pozğunluq isə, təkrar edən panik ataklarla birlikdə bu atakların yenidən yaşanacağına dair intensiv narahatlıq halıdır. Bu vəziyyət, fərdin sosial və peşə həyatına mənfi təsir edə bilər.
Erkən dövrdə psixiatri dəstəyi ilə nəzarət altına alınabilir.
Sosial Fobiya ilə Sosial Anksiyete Pozğunluğu Eynidirmi?
Sosial fobiya ilə sosial anksiyete pozğunluğu, eyni əsas məsələyə işarə edir: cəmiyyət içində qiymətləndirilme qorxusu.
Fərd başqalarının yanında danışarkən, yemək yeyərkən və ya təqdimat edərkən intensiv narahatlık yaşar. Bu vəziyyət bədənə aid əlamətlərlə birlikdə olur: tərləmə, qızarma, əllərin titrəməsi kimi.
Sosial anksiyete pozğunluğu, sosial fobinin tibb qarşılığıdır. Tedavi edilmədiyində məktəb, iş və sosial əlaqələri mənfi təsir edər.
Koqnitiv davranış terapevləri və lazım olduqda dərman müalicəsi ilə müsbət nəticələr əldə edilə bilər.
Travma Sonrası Stres Pozğunluğu Nədir?
Travma sonrası stres pozğunluğu, ağır bir hadisənin (qəza, hücum, təbii fəlakət, sui-istifadə və s.) ardından formalaşan ruhi bir pozğunluqdur.
Fərd travmanı təkrarlayan bir şəkildə yaşadığını hiss edə bilər. Yuxu pozğunluğu, kabuslar, qəfil irkilmələr, hirs patlamaları və həddindən artıq əsəbilik halı müşahidə edilə bilər.
Hadisəni xatırladan yerlərdən və ya şəxslərdən uzaq durma eğilimi də sıx görülür.
Travma sonrası stres pozğunluğu, zamanla öz-özünə keçməyə bilər. Psixoterapiya, xüsusən EMDR kimi travma fokuslu texniklər bu prosesdə təsirli ola bilər.
Yemək Pozğunluqları Necə Anlaşılır?
Yemək pozğunluqları, şəxsiyyətin yemək yemə vərdişlərində və bədəni algılamasında ciddi pozulmalarla xarakterizə olunan ruhi pozğunluqlardır.
Ən çox görülən növləri:
-
Anoreksiya nervoza: Həddən artıq kilo dərdi, yeməkdən imtina
-
Bulimiya nervoza: Həddən artıq yemək hücumları sonrası qusma və ya həddən artıq idman
-
Tıkınırcasına yemək pozğunluğu: Yoxlanılmayan yemək yeyilmə ve sonrasında günahkarlıq hissi
Bu pozğunluqlar fiziki sağlamlıq üzərində də ciddi təsirlərə malikdir. Xüsusən gənc yaş qrupunda erkən müdaxilə ilə müalicə şansı olduqca yüksəkdir.
Hiss Düşüncə və Davranışlar Niyə Əhəmiyyətlidir?
Hiss düşüncə və davranışları insan psixologiyasının əsas quruluş daşlarıdır. Hər biri bir-biri ilə əlaqəlidir və tarazlıqda olduqlarında fərd daha sağlam qərarlar ala bilər, hisslərini idarə edə bilər.
Mənfi bir düşüncə, mənfi bir hisse və sonunda mənfi bir davranışa səbəb ola bilər. Bu döngü qırıldığında isə psixoloji rahatlıq təmin edilə bilər.
Psixoterapilərdə bu üç sahədə çalışılaraq fərdin özünü tanıması, problemlərini həll etməsi və yeni bacarıqlar inkişaf etdirməsi təmin edilir.
Bu səbəbdən psixoloji dəstək prosesləri yalnız simptomları azaltmağı deyil, emosional dözümlülüyü artırmağı da hədəf alır.