Parkinson xəstəliyi, sinir hüceyrələrinin itirilməsinə səbəb olan bir nevroloji pozğunluqdur və adətən hərəkətlə bağlı problemlərə yol açır.
Parkinson Xəstəliyi Nədir?
Parkinson xəstəliyi, beyində dopamin istehsal edən hüceyrələrin tədricən itirilməsinə səbəb olan bir vəziyyətdir. Dopamin, bədən hərəkətlərini nizamlayan bir nörotransmitterdir. Hüceyrə itkisi, hərəkət nəzarətinə mənfi təsir göstərə bilər.
Parkinson Xəstəliyinin Əlamətləri Nələrdir?
- Titrəmə (Tremor): Əllərdə, qollar, ayaqlar və ya çənə üzərində ritmik titrəmələr
- Yavaş Hərəkət (Bradikinezi): Hərəkətlərin yavaşıması və gündəlik fəliyyətlərdə çətinlik
- Əzələ Sərtliyi (Rigidity): Əzələlərin sərtləşməsi və elastik olmaması
- Postura Problemləri: Duruş pozuntuları və balans problemləri
Parkinson Diaqnozu Necə Qoyulur?
Parkinson xəstəliyinin diaqnozu, adətən klinik əlamətlər və müəyyən testlər nəticəsində qoyulur. Sinir sistemini dəyərləndirən bir nevroloq tərəfindən edilən müayinə, titrəmə, əzələ sərtliyi və digər əlamətlərin varlığını qiymətləndirəcəkdir.
Parkinsonu İdarəetmə və Müalicə Nələrdir?
- Dərman Müalicəsi: Levodopa və digər antiparkinson dərmanlar, xəstəliyin simptomlarını yüngüllətmək üçün istifadə olunur.
- Fiziki Müalicə və İdman: Hərəkət qabiliyyətini artırmaq və əzələ sərtliyi ilə başa çıxmaq üçün fiziki terapiya təklif edilə bilər.
- Danışıq və Udma Terapiyası: Xəstəliyin irəliləyişinə bağlı olaraq danışıq və udma problemləri yaranır. Bu çətinliklərlə başa çıxmaq üçün danışıq və udma terapiyaları təklif edilə bilər.
- Cərrahi Seçimlər: Dərin beyin stimulyasiyası (DBS) kimi cərrahi müdaxilələr, müəyyən vəziyyətlərdə düşünülebilir.
Parkinson xəstəliyi ilə yaşayan insanlar, multidisiplinar bir yanaşma ilə idarə olunur. Mütəmadi izləmə müayinələri, dərman müalicəsi, reabilitasiya və dəstəkleyici müalicələrlə xəstəliyin təsirləri yüngülləşə bilər. Parkinson xəstəliyi, hər kəsdə fərqli seyr etdiyindən müalicə yanaşması fərdləşdirilmiş olmalıdır. Bu səbəbdən, əlamətlər müşahidə edildikdə və ya narahatlıqlar ortaya çıxdıqda bir həkimə müraciət etmək vacibdir.
Parkinson Xəstəliyinin Mərhələləri Nələrdir?
Parkinson xəstəliyi adətən yavaş irəliləyən, xronik bir xəstəlikdir və zamanla müxtəlif mərhələlərdə özünü göstərə bilər. Parkinson xəstəliyi mərhələləri, əlamətlərin şiddətinə və fərdin gündəlik həyatı üzərindəki təsirinə görə sinifləndirilir. Ən çox istifadə olunan sinifləndirmə Hoehn və Yahr Mərhələmə Sistemidir. Bu sistem, Parkinson xəstəliyini beş mərhələdə incələyir:
- Mərhələ 1: Əlamətlər adətən tək tərəflidir. Məsələn, sadəcə bir əldə titrəmə görülə bilər. Gündəlik həyat minimal təsirlənir.
- Mərhələ 2: Belirtiler vücudun hər iki tərəfini təsir edir. Postura pozuntuları və əzələ sərtliyi artır.
- Mərhələ 3: Balans problemləri başlayır. Şəxs hələ müstəqil ola bilər ancaq yıxılma riski yüksəlir.
- Mərhələ 4: Hərəkətlərdəki yavaşlama (bradikinezi) müəyyənləşir. Yardım almadan hərəkət etmək çətinləşir.
- Mərhələ 5: Şəxs təkərli kürsüyə bağlı hala gələ bilər və tam zamanlı qayğı gərəkdirə bilər.
Parkinson xəstəliyinin gedişatı, fərddən fərddə dəyişə biləcəyi üçün, bu mərhələmə metodu hər xəstə üçün fərqli nəticələr ortaya qoyabilir. Bu səbəbdən, fərdi bir qiymətləndirmə aparılması vacibdir çünkü Parkinson süreci kişidən kişiyə dəyişiklik göstərə bilər.
Gənc Yaşda Parkinson Əlamətləri
Parkinson adətən qocalıq xəstəliyi olaraq bilinsə də, gənc yaşda Parkinson əlamətləri də görünə bilər. 50 yaşından əvvəl Parkinson diaqnozu alan şəxslərə “Gənc Başlangıçlı Parkinson” diaqnozu qoyulur. Bu vəziyyət, ümumi Parkinson xəstələrinin təxminən %10'unu təşkil edir. Gənc yaşda Parkinson xəstəliyində görülə biləcək əlamətlər:
- Əzələ spazmları və ağrılar
- İstəm dışı əzələ hərəkətləri (distorniya)
- Daha yavaş irəliləyən xəstəlik gedişi
- Dərmanlara daha həssas cavablar
- Depresiya, narahatlıq və yuxu problemləri
Gənc yaşda başlayan Parkinson xəstəliyi, sosial və psixoloji təsirləri səbəbiylə fərdləri daha çox təsir edə bilər. Bu səbəbdən, erkən diaqnoz və psixosocial dəstək son dərəcə vacibdir.
Parkinson Xəstəliyi Genetikdirmi?
Parkinson xəstəliyinin mənşəyi tam olaraq aydınlaşdırılmamış olsa da, bu vəziyyətin çevrəvi təsirlərlə genetik faktorların birgə təsiri şəklində düşünüldüyü iddia edilir.Əksər Parkinson halları sporadiktir (ailədə başqa kimsədə görülməz), ancaq bəzi hallarda genetik meyl söz konusudur.
Parkinson xəstəliyinin erkən yaşlarda ortaya çıxması durumunda genetik faktorların daha yüksək təsir göstərdiyi düşünülə bilər. Bu xəstəlikdə xüsusilə gənc yaşda görülən hallarda, genetik faktorların təsiri daha yüksək ola bilər.LRRK2, PARK7, PINK1 və SNCA kimi genlərdəki mutasiyalar Parkinson ilə əlaqələndirilmişdir. Ancaq bu mutasiyalar nadirdir.
Genetik meyl, fərdin xəstəliyə qarşı həssaslığını artırabilir, ancaq təkbaşına xəstəliyi başladmaz. Çevrəvi təsirlə birləşdiyində Parkinson inkişaf etdirmə riski arta bilər. Ailə tarixi olan fərdlərdə nizamlı nevroloji izləmə təklif edilir.
Hərəkət Gecikməsi və Gündəlik Həyatın Təsirləri
Hərəkət yavaşlığı (bradikinezi), Parkinson xəstəliyinin ən əsas simptomlarından biridir. Bu durum, gündəlik həyatda ciddi çətinliklərə səbəb ola bilər. Şəxs, yürüməyə başlamaqda və ya hər hansı bir hərəkəti tamamlamaqda çətinlik çəkə bilər. Yavaşlama əllərdə, mimikalarda, danışıqda və yazı yazmaqda da görülə bilər. Hərəkət yavaşlaması belə problemlərə yol aça bilər:
- Əl yazısının kiçilməsində (mikrografiya)
- Üzdə solğun ifadə (maskalanmış üz)
- Ayaqqabı bağlama, çəngəl-bıçaq istifadə etmək kimi incə motor bacarıqlarda çətinlik
- Gündəlik həyati fəaliyyətlərdə yavaşlama və istəyiksizliklər
Fiziki terapiya, idman proqramları və müəyyən dərmanlar hərəkət yavaşlamasını azaltmağa kömək edə bilər. Erkən müdaxilə, xəstənin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırabilir.
Parkinson Müalicəsi Necə Planlanır?
Parkinson müalicəsi, xəstəliyin gedişinə, xəstənin yaşı, əlamətləri və həyat keyfiyyətinə görə fərdi olaraq planlanır. Bu planlaşdırma, multidisiplinar bir qrup tərəfindən edilir və aşağıdakı elementləri özündə əhatə edə bilər:
1. Dərman Müalicəsi
Parkinson müalicəsində ən çox istifadə olunan dərman Levodopa'dır. Bu dərman beyində dopamin səviyyəsini artırır. Digər müalicə seçimləri:
- Dopamin agonistləri
- MAO-B inhibitorləri
- COMT inhibitorləri
Dərmanlar adətən bir yerdə istifadə olunur və zamanla doza düzəlişləri lazım ola bilər.
2. Fiziki Reabilitasiya
Fiziki terapiya proqramları, əzələ sərtliyini azaltmaq və tarazlığı yaxşılaşdırmaq üçün vacibdir. Gündəlik idman rutini, yıxılma riskini azalda və müstəqil hərəkətliliyi dəstəkləyə bilər.
3. Danışıq və Udma Terapiyası
Parkinson xəstəliyinin irəliləməşə bağlı olaraq, şəxslərin danışıq axıcılığı və udma refleksi azala bilər. Bu halları idarə etmək üçün xüsusi terapiyalar həyat keyfiyyətini artırmaq üçün istifadə olunur.
4. Cərrahi Müdaxilələr
İrəliləyəmiş Parkinson xəstələrində dərmanlara kafi cavab alınmazsa, dərin beyin stimulyasiyası (DBS) kimi cərrahi üsullar tətbiq edilə bilər. Bu yöntemdə beyinin xüsusi bölgələrinə elektrodlar yerləşdirilərək anormal siqnal asanlayıcılığı tənzimlənir.
Yaşam Tərzi və Dəstəkləyici Müalicələr
Parkinson xəstəliyi ilə yaşayan fərdlər üçün həyat tərzi dəyişiklikləri tedavi qədər əhəmiyyətlidir. Dəngəli qidalanma, fiziki fəaliyyət, keyfiyyətli yuxu və stress idarəsi, xəstəliyin irəliləməsini yavaşlata bilər. Həmçinin, psixoloji dəstək, xəstəliyin psixoloji təsirlərini idarə etmək üçün vacibdir. Xəstə və yaxınlarının Parkinson haqqında doğru bilgilərə sahib olması, terapiya uyğunlaşması və sosial dəstək baxımından faydalı olacaqdır.
Parkinson Xəstəliyində Qidalanmanın Rolu
Parkinson xəstəliyi idarəçiliyində dərman terapisinin yanaşı qidalanma da böyük əhəmiyyət daşır. Düzgün qidalanma, həm bədən sağlığını qoruyar həm də müəyyən dərmanların effektivliyini artıra bilər. Xüsusilə Levodopa istifadə edən fərdlərdə protein qəbulu diqqətlə planlanmalıdır, çünki yüksək proteinli qida bu dərmanın əmilimini azalda bilər. Parkinson xəstələri üçün qidalanma təklifləri:
- Antioksidan baxımından zəngin qidalar: C vitamini, E vitamini və flavonoidlər içərən qidalar hüceyrə zədəsini azalda bilər.
- Lifli qidalar: Parkinson xəstələrində tez-tez görülən kabızlıq, tərəvəzlər, meyvələr və tam taxıllı qidaların tükədilməsi baxımından əhəmiyyətli bir məsələdir.
- Yetərli maye qəbulu: Su istehlakı həm kabızlığı önləyə həm də ümumi sağlamlıq üçün vacibdir.
- Kalsium və D vitamini: Sümük sağlamlığını qorumaq, yıxılma təhlükəsinə qarşı dəstək qurmaq üçün vacibdir.
Qidalanma planı, fərdi ehtiyaclara görə bir diyetisyenle hazırlanmalıdır. Xüsusilə dərman saatları ilə yeməklərin çakışmamasına diqqət yetirilməlidir.
Parkinson və Psixoloji Dəstək
Parkinson xəstəliyi, sadəcə fiziki deyil, həm də psixoloji baxımdan şəxsləri təsir edə bilər. Uzun müddət davam edən bir narahatlıqla başa çıxmaq, xüsusilə depresiya və stressə yol açan duyğusal vəziyyətləri təkanlaya bilər. Bu səbəbdən, dəstək göstərilməsi müalicə prosesinin həyat yoldaşı bir parçası halına gəlir. Parkinson xəstələrində tez-tez görülən psixoloji təsirlər:
- Depresiya: Dopamin əskikliyi sadəcə hərəkətləri deyil, ruh halını da təsir edir.
- Anksiyete pozuntuları: Qeyri-müəyyənlik və xəstəliyin gedişi haqqında duyulan kaygılar anksiyeteye yol aça bilər.
- Sosial izolyasiya: Titrəmə və hərəkət pozuntuları, fərdin özünü toplumdan ayrılmasına səbəb ola bilər.
Bu təsirlərlə başa çıxmaq üçün tövsiyələr:
- Psixiatr və ya psixolog dəstəyi
- Qrup terapiyaları və ya dəstək qruplarına qatılmaq
- Yaxın çevrə ilə əlaqəni qüclü saxlamaq
- Hobi və sosial fəaliyyətlərə zaman ayırmaq
Psixoloji sağlamlıq, Parkinson xəstələrinin həyat keyfiyyətini birbaşa təsir edir. Bu səbəbdən xəstəliyin təkcə fiziki deyil, emosional tərəfi ilə də maraqlanmaq vacibdir.
Tez-Tez Soruşulan Suallar
Parkinson xəstəliyi tamamilə müalicə edilə bilərmi?
Xeyr, hazırda Parkinson xəstəliyi tamamilə müalicə edilemez.Simptomlar, dərman terapiləri, cərrahi müdaxilələr və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə idarə edilə bilər və bu səbəblə həyat keyfiyyəti müsbətə çevrilə bilər.
Gənc yaşda Parkinson ola bilərmi?
Parkinson genetikdirmi?
Çoxsaylı Parkinson vakaları genetik değildir. Amma bəzi ailələrdə genetik meyl tapıla bilər. Xüsusilə gənc yaşda başlayan xəstəlikdə genetik faktorlar daha çox nəzərə çarpıdır.
Parkinson xəstəliyində idman etmək faydalıdırmı?
Bəli, mütəmadi idman etmək əzələ sərtliyini azaldır, tarazlığı təkmilləşdirir və ümumi sağlamlığı dəstəkləyir. Fiziki terapiya üzrə mütəxəssis tərəfindən tövsiyə edilən hərəkət proqramları, xəstəliklə mübarizədə əhəmiyyətli bir rol oyna bilər.