Yuxu apnesi, yuxu zamanı nəfəsin dayanması və ya ciddi şəkildə yavaşlaması ilə xarakterizə olunan geniş yayılan, lakin əksər hallarda fərq edilməyən bir tənəffüs pozğunluğudur. Yuxu keyfiyyətini azaldan bu vəziyyət, uzun müddətdə ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Yuxu apnesi olan insanlar, adətən səhərlər istirahət etməmiş halda oyanır, gün ərzində yorğunluq hissi keçirir və cəmləşmə çətinliyi yaşayır. Xəstəliyin ən yaygın forması obstruktiv yuxu apnesidir. Bu formada, üst tənəffüs yollarındakı yumşaq toxumaların boşalması ilə hava yolu qismən və ya tamamilə bağlanır.
Yuxu Apnesi Əlamətləri
Yuxu apnesi əlamətləri, xəstəliyin növünə və şiddətinə görə fərqlilik göstərə bilər. Ən yaygın əlamətlər bunlardır:
-
Gecə boyunca yüksək səslə və nizamsız xoruldama,
-
Yuxuda tənəffüsün anidən dayanıb başlaması,
-
Nəfəs ala bilməmə hissi ilə oyanma,
-
Səhərlər baş ağrısı və ağız quruluğu,
-
Gün boyu davam edən yorğunluq və yuxululuq,
-
Diqqət çətinliyi və yaddaşsızlıq,
-
Qıcıqlılıq və əhval-ruhiyyədə dalğalanmalar.
Bu əlamətlər tez-tez başqa məsələlərlə qarışdırıla bilər, bu səbəbdən doğru diaqnoz üçün yuxu testi (polisomnografiya) təklif edilir.
Yuxu Apnesinin Səbəbləri
Yuxu apnesinin inkişaf etməsində bir çox faktor təsir edir. Bunlar arasında ən yaygın olanlar bunlardır:
-
Artıq çəki və piylənmə,
-
Boyun çevrəsinin qalın olması,
-
Genetik meyllilik,
-
Burun tıxanması və ya struktur pozğunluqlar,
-
Badamcıq və ya geniz əti böyüklüyü,
-
Alkol və siqaret istifadəsi,
-
Yuxu dərmanları və ya əzələ boşaldıcılarının həddindən artıq istifadəsi.
Obstruktiv yuxu apnesi, bu səbəblərin başında gəlir və müalicə edilmədiyi müddətdə ürək xəstəlikləri, hipertoniya, infarkt kimi ciddi komplikasiyalara səbəb ola bilər.
Yuxu Apnesi Diaqnozu Necə Qoyulur?
Yuxu apnesi diaqnozu üçün ən təsirli üsul, bir yuxu laboratoriyasında edilən **polisomnografiya (yuxu testi)**dir. Bu testdə insanın yuxusu boyunca tənəffüs hərəkətləri, oksigen səviyyəsi, ürək ritmi və beyin fəaliyyətləri izlənir.
Bəzi hallarda evdə tətbiq edilə bilən daşınan yuxu testləri də yetərli ola bilər. Ancaq şiddətli yuxu apnesi şübhəsində ətraflı test daha üstünlük təşkil edir.
Diaqnozdansonra uyğun müalicə üsulu müəyyən edilir.
Yuxu Apnesi Cihazı və Müalicə Üsulları
Yuxu apnesi cihazı, xüsusilə orta və irəli dərəcədə obstruktiv yuxu apnesi diaqnozu qoyulmuş şəxslərdə istifadə edilən ən təsirli üsuldur. CPAP cihazı (Davamlı Pozitif Hava Yolu Təzyiqi), gecə boyunca buruna taxılan maska vasitəsi ilə təzyiqli hava verərək tənəffüs yolunun bağlanmasını önləyir.
Müalicə üsulları:
-
Yüngül hallarda: yaşam tərzi dəyişiklikləri (çəki itirmək, siqareti tərk etmək, yuxu pozisiyasını dəyişdirmək),
-
Orta-şiddətli hallarda: CPAP/BiPAP cihazları,
-
Burun və ya boğazda anatomik pozğunluqlarda: cərrahi müdaxilə,
-
Alternativ olaraq: ağıziçi aperelər, diş həkimi tərəfindən xüsusi hazırlanır.
Yuxu apnesi qalıcı həll tələb edən hallarda, səbəbi təyin edib şəxsə uyğun planlaşdırmaq əsasdır.
Yuxu Apnesi Qalıcı Həll Üçün Nə Etməli?
Xəstəliyin kökünə görə qalıcı həll fərqlilik göstərə bilər. Bəzi insanlarda həyat tərzi dəyişiklikləri yetərlidir, bəzilərində isə qalıcı həll ancaq cihaz istifadəsi və ya cərrahi müdaxilə ilə mümkündür.
Yuxu apnesi qalıcı həll məqsədi qoyulursa, bu addımlar izlənməlidir:
-
İdeal kiloya çatmaq,
-
Alkol və siqaretdən uzaq durmaq,
-
Yuxu gigiyenasına diqqət yetirmək,
-
Lazım gələrsə CPAP cihazına uyğunlaşmaq,
-
Struktur problemləri varsa (deviant, badamcığın böyüklüyü) cərrahi qiymətləndirmə etdirmək.
Düzgün diaqnoz və fərdi müalicə planı ilə yuxu apnesi idarə oluna bilər və həyat keyfiyyəti böyük ölçüdə arta bilər.
Yuxu Apnesi Nədir və Kimlərdə Görülür?
Yuxu apnesi, şəxsin yuxu zamanı nəfəsinin qısa sürətli və təkrarlı şəkildə dayanması ilə xarakterizə edilən ciddi bir yuxu pozğunluğudur. Yuxu apnesi olan şəxslər gecə boyunca dəfələrlə nəfəsdən qalır və bu da yuxu keyfiyyətini azaldır və gündüzlər həddindən artıq yorğunluq, baş ağrısı və diqqət dağınıqlığına səbəb ola bilər. Ən geniş yayılmış növü obstruktiv yuxu apnesidir. Bu vəziyyətdə üst tənəffüs yolu yuxu zamanı daralır və ya tamamilə bağlanır. Xüsusilə kök şəxslərdə, qalın boyun quruluşuna malik şəxslərdə, kişilərdə və 40 yaşdan yuxarı şəxslərdə daha tez-tez görülür. Həmçinin burun tıxanıqlığı, çənə quruluşundakı pozğunluqlar və siqaret istifadəsi də riski artırır. Yuxu apnesi yalnız xoruldama ilə məhdudlaşan bir problem deyil; uzun müddətdə ürək xəstəlikləri, yüksək təzyiq, tip 2 şəkərli diabet kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Yuxu Apnesi Əlamətləri Nələrdir?
Yuxu apnesi əlamətləri adətən gecə və gündüz olmaq üzrə iki yerə ayrılır. Gecə əlamətləri arasında yüksək səslə xoruldama, yuxudaykən boğulma və ya nəfəsin dayanması hissi, narahat yuxu, tez-tez tualetə qalxma və ağız quruluğu yer alır. Ağız quruluğu, xüsusilə səhərlər oyandıqda daha aydın olur və gecə boyunca ağızdan nəfəs alındığının göstəricisidir. Gündüz əlamətləri isə yuxusuzluq, yorğunluq, unutqanlıq, diqqət çətinliyi, səhər baş ağrısı və əsəbi hal kimi ifadələr ilə özünü göstərir. Yuxu apnesi olan şəxslər adətən gün ərzində enerjisiz hiss edir və diqqət tələb edən işlərdə performans azalması yaşayır. Bu əlamətlər fərq edildikdə, vəziyyətin önəmi nəzərə alınmalı və bir yuxu pozğunluqları mütəxəssisinə müraciət edilməlidir. Diaqnoz, adətən polisomnografi adlanan yuxu testi ilə qoyulur.
Obstruktiv Yuxu Apnesi və Sağlamlıq Üzərindəki Təsirləri
Obstruktiv yuxu apnesi, üst tənəffüs yolunun yuxu zamanı daralması və ya bağlanması nəticəsində ortaya çıxır. Bu vəziyyət, beynin oksigen çatışmamazlığını hiss edərək insanı yuxudan oyandırması ilə nəticələnir. Yuxu bölünür və insanın xəbəri olmadan gecə boyunca yüzlərlə dəfə oyanabilir. Bu da keyfiyyətli yuxu müddətinin ciddi şəkildə azalmasına səbəb olur. Davamlı yuxusuzluq halı, immun sisteminin zəifləməsinə və metabolik balansın pozulmasına yol açar. Ürək ritmi pozğunluqları, hipertoniya, insult və diabet kimi xəstəliklər obstruktiv yuxu apnesi ilə birbaşa əlaqəlidir. Həmçinin gecə boyunca oksigen səviyyəsinin azalması, beyin funksiyaları üzərində mənfi təsirlər yarada bilər. Yuxu apnesi olan şəxslərdə depressiya, narahatlıq kimi psixoloji problemlər də daha tez-tez görülür. Müalicə edilmədiyi təqdirdə bu vəziyyət həyat keyfiyyətini ciddi mənada azaldır və uzun müddətdə sağlamlıq üzərində qalıcı zərərlərə səbəb ola bilər.
Yuxu Apnesi Cihazı ilə Müalicə Üsulları
Yuxu apnesi müalicəsində istifadə edilən ən təsirli üsullardan biri yuxu apnesi cihazı olaraq bilinən CPAP (Davamlı Pozitif Hava Yolu Təzyiqi) cihazıdır. Bu cihaz, burun və ya ağız yolu ilə verilən sabit hava təzyiqi sayəsində üst tənəffüs yolunun açıq qalmasını təmin edir. CPAP cihazı, xüsusilə orta və ağır dərəcədə obstruktiv yuxu apnesi hallarında uğurlu nəticələr verir. Cihazın müntəzəm istifadə olunması, xoruldamanı azaldır, gecə oyanmalarını önləyir və gün ərzində enerji səviyyəsini artırır. Bəzi hallarda avtomatik təzyiq tənzimləyici cihazlar (APAP) və ya iki səviyyəli cihazlar (BiPAP) üstünlük təşkil edir. Yuxu apnesi cihazı istifadəsi əvvəlcə alışqanlıq tələb edə bilər, amma qısa müddətdə faydası hiss edilir. Həmçinin bəzi yüngül hallarda pozisiya terapisi, çəki itkisi, burun açıcı spreylər və ya xüsusi ağıziçi cihazlar da müalicədə təsirli ola bilər. Müalicə yanaşması xəstənin simptomlarının şiddətinə, yaşına və həyat tərzinə uyğun olaraq planlaşdırılmalıdır.
Yuxu Apnesi Qəti Həll Var mı?
Yuxu apnesi qəti həll axtarışında olan xəstələr üçün müalicə, şəxsi faktorlara görə tərtib edilir. Yüngül hallarda həyat tərzi dəyişiklikləri (çəki itkisi, alkol və siqaretdən uzaq durmaq, müntəzəm yuxu rejimi əldə etmək) tək başına yetərli ola bilər. Orta və şiddətli hallarda isə yuxu apnesi cihazı istifadəsi, ən təsirli həll olaraq ön plana çıxır. Bəzi hallarda cərrahi müdaxilələr də seçimlər arasında yer ala bilər. Burun tıxanması, geniz əti, badamcıq böyüməsi kimi fiziki maneələrin aradan qaldırılması ilə tənəffüs yolu rahatlatıla bilər. Həmçinin çənə yapısına bağlı problemlərdə ortodontik müalicə və ya çənə əməliyyatı tələb oluna bilər. Hər xəstə üçün "tək bir qəti həll" olmasa da, multidisiplinar yanaşma və düzgün müalicə kombinasyonu ilə yuxu apnesi idarə oluna bilər. Əhəmiyyətli olan, bu vəziyyəti keçici bir problem kimi görmədən qalıcı sağalma üçün mütəxəssis dəstəyi almaqdır.
Çox Verilən Suallar
Yuxu Apnesi Olanlar Hansı Şikayətlərlə və Əlamətlərlə Həkimə Müraciət Etməlidir?
Yuxu apnesi olan şəxslər adətən səhərlər dinclik hiss etməmiş halda oyanır və gün ərzində çox yorğun hissedirlər. Gecə boyunca tez-tez oyanma, yüksək səslə xoruldama, nəfəsin dayanması hissi, tərləmə və ağız quruluğu da tez-tez rast gəlinən şikayətlər arasındadır. Bu şəxslər gündüz saatlarında oturur vəziyyətdə asanlıqla yuxuya gedə bilər, diqqət çətinliyi yaşayaraq sadə işləri belə edəcək qədər bitgin hiss edə bilərlər. Həmçinin unutqanlıq, depresif ruh halı və qəfil əsəbləşmələr də yuxu keyfiyyətinin pozulmasına bağlı olaraq ortaya çıxa bilər. Bu tip simptomlar yaşayan şəxslərin, qulaq burun boğaz mütəxəssisi ya da yuxu pozğunluqları üzrə mütəxəssisə müraciət edərək yuxu testi etdirməsi təklif edilir.
Yuxu Apnesi Əlamətləri Hansı Xəstəliklərlə və Pozğunluqlarla Qarışdırıla Bilər?
Yuxu apnesi əlamətləri çox zaman başqa xəstəliklərlə bənzərlik göstərdiyi üçün doğru diaqnoz qoymaq gecikə bilər. Xüsusilə depresiya, narahatlıq pozğunluğu, xroniki yorğunluq sindromu, tiroid xəstəlikləri və bəzi nevroloji narahatlıqlarla qarışdırıla bilər. Yuxu zamanı nəfəsin dayanması və ya xoruldama fərq edilmədən yalnız gündüz yorğunluğu və diqqət dağınıqlığı kimi simptomlar nəzərə alındıqda, xəstələr uzun müddət səhv diaqnoz ala bilər. Yuxu apnesi olan şəxsələrdə tez-tez səhər baş ağrısı, ağız quruluğu, unutqanlıq və diqqət çətinliyi görünür; bu əlamətlər psixiatrik və ya metabolik xəstəliklərlə örtüşə bilər. Bu səbəbdən xüsusilə yuxuda tənəffüs ilə əlaqəli şikayətlər varsa, mütləq polisomnografi testi aparılmalı və ətraflı qiymətləndirmə prosesi başlamalıdır.
Ağız Quruluğu Yuxu Apnesi ilə Hansı Mexanizm Üzərindən Əlaqəlidir?
Ağız quruluğu, yuxu apnesi olan insanlarda tez-tez görülen bir əlamətdir və adətən gecə boyunca ağızdan nəfəs alma nəticəsində ortaya çıxar. Üst tənəffüs yollarının daralması, burnun tıxanıqlığı və ya apne atakları zamanı şəxsin refleks olaraq ağzını açaraq nəfəs alması bu quruluğu tetikler. Səhər oyandıqda boğazda yanma, danışma çətinliyi, pis ağız qoxusu və diş əti problemləri də ağız quruluğuna işarə edə bilər. Ağızdan nəfəs alma eyni zamanda xoruldamanı artırır və yuxunu bölür. Uzun müddətdə bu vəziyyət, diş çürüyü və ağıziçi infeksiyalar kimi problemlərə səbəb ola bilər. Yuxu apnesi cihazı (CPAP) istifadə edən insanlarda bu məsələ xüsusi nəmləndirici aparatlarla azaldıla bilər.
Obstruktiv Yuxu Apnesi Kimlərdə, Hansı Risk Qruplarında Daha Tez-Tez Görülür?
Obstruktiv yuxu apnesi, xüsusilə bəzi risk qruplarında daha tez-tez görünür və bu qruplarda əlamətlər daha şiddətli olur. Artıq çəkili şəxslər, geniş boyun çevrəsinə malik şəxslər, alkol və siqaret istifadə edənlər, kişilər və 40 yaşdan yuxarı şəxslər yüksək risk altındadır. Həmçinin genetik faktorlar, çənə quruluşundakı anatomik pozğunluqlar, burun əyriliyi (deviant) və badamcıq böyüməsi kimi struktur səbəblər də bu riski artırır. Qadınlarda isə menopoz sonrası hormon səviyyələrindəki dəyişiklik, apne görünmə tezliyini artırır. Yuxu apnesi olan şəxslər arasında ürək-damar xəstəlikləri, hipertoniya və diyabet kimi xronik xəstəliklərin görünmə sıxlığı da çox yüksəkdir. Bu səbəbdən risk qrupundakı şəxslərin müntəzəm aralıqlarla qiymətləndirilməsi və yuxu testi etdirilməsi təklif edilir.
Yuxu Apnesi Cihazı Kimlər Üçün Uyğundur və Necə İstifadə Edilir?
Yuxu apnesi cihazı, xüsusilə orta və ağır dərəcədə obstruktiv yuxu apnesi diaqnozu qoyulmuş şəxslərdə istifadə olunur. Ən yaygın istifadə olunan cihaz CPAP’dır (Davamlı Pozitif Hava Yolu Təzyiqi). Bu cihaz, gecə boyunca burun və ya ağız yolu ilə sabit təzyiqli hava verərək hava yolunun açıq qalmasını təmin edir. Yuxu apnesi cihazı müalicəsi, apne ataklarını böyük nisbətdə azaldır, xoruldamanı aradan qaldırır və oksigen səviyyəsini balansda saxlayır. Cihaz əvvəlcə yad görünsə də, qısa müddətdə alışılır və həyat keyfiyyətində ciddi inkişaf təmin edir. Xüsusilə gündüz yuxululuq halı və səhər yorgunluğu şikayətləri əhəmiyyətli dərəcədə azalır. Cihaz istifadəsi müntəzəm olmalı, maska seçimi şəxsə uyğun olunmalı və cihaz hijyenına diqqət yetirilməlidir. Yüngül hallarda isə cihaz yerinə pozisiya terapisi və ya ağıziçi aparatlar da seçim edilə bilər.
Yuxu Apnesi Qəti Olaraq Hangi Üsullarla Müalicə Edilə Bilər?
Yuxu apnesi qəti həll axtaran şəxslər üçün fərqli müalicə seçimləri mövcuddur və nəticə, əsas səbəbin düzgün şəkildə müəyyənləşdirilməsinə bağlıdır. Yüngül hallarda həyat tərzi dəyişiklikləri (çəkini azaltmaq, alkol və siqareti tərk etmək, yuxu pozisiyasını dəyişdirmək) adətən kifayət edir. Orta və şiddətli hallarda isə CPAP cihazı ən təsirli üsuldur. Həmçinin anatomik maneələrin (burun tıxanıqlığı, badamcıq böyüməsi, çənə geriliyi) varlığında cərrahi müdaxilələr qalıcı həll təmin edə bilər. Bəzi xəstələrdə çənə strukturunu düzəltməyə yönəlik ortognatik cərrahilər və ya dil kökünə yönəlik lazer müalicələri də tətbiq edilə bilər. Yuxu apnesi olan xəstələrdə müalicə prosesi fərdiləşdirilməli və multidisiplinar bir komanda tərəfindən izlənməlidir. Qəti həll mümkün olub, nəzərə ilkin planlaşdırma və mütəxəssis nəzarəti altında olan bir müddət tələb edir.