Uşaqlıq və yeniyetmə dövründə yaşanan sosial münasibətlər, şəxsiyyətin inkişafında və ruhi sağlamlıqda rol oynayır. Bu inkişaf prosesində qarşılaşılan mənfi təcrübələr qalıcı izlər buraxa bilər. Akran zorbalığı fiziki, sözlü, emosional və ya rəqəmsal yollarla ortaya çıxa bilər; yalnızca qurban olan şəxsi deyil, onun ailəsini və ətrafını da təsirləndirə bilər. Erkən fərq edilmədiyi zaman uşaqların təhsil həyatını, psixoloji sağlamlığını və sosial inkişafını mənfi yöndə təsirlənmə potensialına malikdir.
Akran Zorbalığı Nədir?
Akran zorbalığı, bir şəxsin və ya qrup insanın digərlərinə qarşı fiziki və ya emosional olaraq hücumkar davranışlarda bulunmasıdır. Bu tip zorbalıq adətən məktəb mühitlərində, iş yerlərində və ya çevrəsəl qruplarda yaşanır.
Davranışlar; fiziki, sözlü, emosional və ya kiber ortamda baş verə bilər. Akran zorbalığının müəyyən edici xüsusiyyəti, bir fərdin digərini bilinçli və davamlı olaraq təzyiq altında saxlamasıdır. Bu hal fərdin ruhi və sosial inkişafını mənfi təsirləyə bilər.
Akran Zorbalığı Əlamətləri Nələrdir?
Akran zorbalığının əlamətləri, uşağın yaşına, şəxsiyyət xüsusiyyətlərinə, məruz qaldığı zorbalığın tipinə və şiddətinə görə fərqlənə bilər. Bəzi uşaqlar yaşadıqlarını gizləməyi tərcih edərkən, bəziləri isə davranışsal və fiziki reaksiyalar göstərə bilər.
Emosional Əlamətlər
Zorbalığa məruz qalmış uşaqlarda müəyyən bir duyğu durumu dəyişimi görülər.
-
Davamlı təlaş, huzursuzluq və qorxu halı yaşaya bilər.
-
Özünə güvən itkisi, özünə inamsızlıq və dəyərsizlik duyğuları inkişaf edə bilər.
-
Uşaq, daha öncə bəyəndiyi fəaliyyətlərdən uzaqlaşa bilər.
-
Yuxu problemləri və iştahasızlıq yaşana bilər.
Fiziki Əlamətlər
Akran zorbalığı çox zaman fiziki zorakılıq ilə də özünü göstərə bilər.
-
Səbəbi açıqlanmayan göyərmələr, çiziklər, yaralanmalar ola bilər.
-
Uşağın şəxsi əşyalarının tez-tez itməsi, yırtılması və ya ziyan görməsi diqqət çəkə bilər.
-
Məktəbə getmədən əvvəl mədə bulanması və ya baş gicəllənməsi yaşayan uşaqlarda psixoloji stresin bədənsəl əks edilmələri görülə bilər.
Sosial Əlamətlər
Zorbalığa uğrayan uşaqların sosial münasibətlərində də dəyişikliklər olur.
-
Dost çevrəsindən uzaqlaşma, tək qalmağı tərcih etmə sýperiləri ola bilər.
-
Qrup oyunlarına və ya sosial tədbirlərə qatılmama istəyi başlaya bilər.
-
Uşaq, davamlı olaraq lağ edilmekdən və ya kənarlaşdırılmaqdan qorxduğu üçün özünü geri planda saxlaya bilər.
-
Daha öncə yaxın olduğu dostlarıyla əlaqələrində soyuma və ya ani qopmalar yaşana bilər.
Akran Zorbalığı Tipləri Nələrdir?
Akran zorbalığı, hər hansı bir zərər verici davranış və ya ifadə olaraq qəbul edilir. Akran zorbalığı geniş bir yelpazəni əhatə edən tipləri ilə ibarətdir:
Sözlü Zorbalıq
Lağ etmə, təhqir, alçaldıcı ifadələr istifadə etmə kimi sözlü ifadələr. Bu tərzi ünsiyyət uşağın psixoloji olaraq yıpranmasına səbəb ola bilər.
Fiziki Zorbalıq
İtələmə, vurma, təpik atma, əşyaları qırma və ya saxlanma kimi birbaşa fiziki zərər verici davranışlardır.
Kiber Zorbalıq
Bu günlərdə sıx rastlanan zorbalıq tiplərindən biridir. Sosial media, mesajlaşma tətbiqləri və ya internet üzərindən hədələmə, alçaldıcı məzmunlar paylaşma və ya ifşa etmə şəklində gerçəkləşir.
Emosional və Sosial Zorbalıq
Qurban uşağı dost qrupundan kənarlaşdırmaq, haqqında dedi-qodu yaymaq, cəmiyyət içində kiçik düşürmək kimi davranışlardır. Bu tərzi davranışlar uşağın sosial uyğunlaşmasını və özsayqısını zədeyləyə bilər.
Akran Zorbalığının Şəxsə Qalan Nəticələri
Akran zorbalığı, qurban üzərində ciddi təsirlər buraxa bilər. Bu təsirlər arasına düşük özgüvən, anksiyete, depressiya, məktəb uğurunda düşüş və sosial izolyasiya daxil ola bilər.
Zorbalıq qısamüddətli dövrdə emosional və sosial problemlərə yol açarken, uzun müddətli dövrdə fərdin ruhi sağlamlığında ciddi təsirlər yarada bilər.
-
Qısamüddətli Nəticələr: Özünə güvən itkisi, akademik uğursuzluq, yuxu pozulmaları, daim təlaş.
-
Uzunmüddətli Nəticələr: Depressiya, anksiyete pozulmaları, məktəb tərk etmələri, sosial münasibətlərdə qalıcı problemlər.
Zorbalıq edən uşaqlarda isə irələyən dövrlərdə hücumkarlıq meyli, empati çatışmazlığı və cəmiyyətdə uyğunlaşma problemləri müşahidə edilə bilər.
Akran Zorbalığını Önləmə və Müdaxilə Yöntəmləri Nələrdir?
Akran zorbalığı yalnız qurban olan tələbəni deyil, məktəb ortamındakı bütün uşaqları mənfi təsir edən bir problemdir. Bu səbəbdən həm ailələrin, həm də təhsil təşkilatlarının mövzuya mədənişli yanaşması, erkən dövrdə müdaxilə edilməsi lazımdır. Önləmə və müdaxilə prosesi üç əsas addım üzərindən aparılmalıdır: ailə dəstəyi, məktəb siyasətləri və peşəkar kömək.
-
Valideynlərə Tövsiyələr
Uşaqların yaşadığı problemləri rahatlıqla ifadə edə bilməsi üçün ailə ortamında açıq və güvənli bir ünsiyyətin qurulması lazımdır. Valideynlər, uşaqlarını ittiham etmədən dinləməli, empati göstərməli və həllə yönəlmiş bir yanaşma sərgiləməlidir. Bu sayədə uşaq, yaşadığı mənfilikləri gizlətmək yerinə ailəsi ilə paylaşma cəsarətini tapır.
Uşağın davranışlarında müşahidə olunan dəyişikliklər, zorbalığın əlamətlərindən biridir. İçə qapanma, məktəb uğurunda düşüş, sosial çəkilmə və ya yuxu problemləri kimi vəziyyətlər yaxından izlənməlidir. Ayrıca ailələrin müəllimlər və məktəb idarəsi ilə daim ünsiyyət halında olması problemlərin sürətlə həll olunmasına kömək edə bilər.
-
Məktəblərdə Alına Biləcək Tədbirlər
Məktəblər, akran zorbalığının önlənməsində kilid bir rol oynayır. Şagirdlər arasında empati və fərqliliklərə hörməti artırmaq üçün müntəzəm xəbərdar etmə təhsil və seminarlar keçirilməlidir. Beləliklə uşaqlar zorbalığın zərərlərini erkən yaşda öyrənirlər və bu davranışlardan qaçınmağa uyğunlaşırlar.
Zorbalığa qarşı aydın və yazılı bir məktəb siyasətinin yaradılması da önəmlidir. Şagirdlər, müəllimlər və valideynlər bu mövzuda məlumatlandırılaraq, ola biləcək hallarda atılacaq addımlar şəffaf şəkildə açıqlanmalıdır.
-
Peşəkar Dəstək
Zorbalıq hallarında peşəkar dəstək önəmlidir. Zorbalığa məruz qalan uşaqlarda psixoloji məsləhət və terapiya gərək bilər. Psixoloji dəstək, uşağın duyğularını ifadə etməsinə və başa çıxmasına kömək edə bilər.
Zorbalıq edən uşaqlar da mütəxəssis dəstəyi almalıdır. Əsəb nəzarəti, ünsiyyət problemləri və ya ailə içi problemlər hücumkarlıq davranışlarının səbəbləri ola bilər. Mütəxəssislər, uşağın sosial bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə və zorbalığın qalıcı təsirlərini önləməyə kömək edə bilər.
Tez-tez Soruşulan Suallar
Akran zorbalığı hansı yaşlarda görünür?
Akran zorbalığı adətən ibtidai məktəbdən başlayaraq yeniyetmə dövrünə qədər görünə bilər. Xüsusilə 9–14 yaş arası uşaqlar risk altındadır.
Uşağın zorbalığa uğradığı necə başa düşülür?
Məktəbə getmək istəməməsi, tez-tez baş ağrısı və ya qarın ağrısı şikayətləri, əşyalarının itməsi, içinə qapanması və dərs uğurunun düşməsi əhəmiyyətli işarətlər ola bilər.
Zorbalığa uğrayan uşağın valideyni vəziyyəti həll etmək üçün nə edə bilər?
Uşağınıza dəstək olmalı, hadisəni diqqətlə izləməlisiniz. Məktəbdəki vəziyyəti müəllimlərlə paylaşmalı və zorbalıq edən də bir uşaq olduğunu unutmamalısınız.
Akran zorbalığını önləmək üçün nələr edilə bilər?
Uşaqlara empati, hörmət və məsuliyyət duyğusu qazandırılmalı; məktəb və ailə iş birliyi içində xəbərdarlıq işləri aparılmalıdır.