Multipl Skleroz (MS), beyin və onurğa beynindəki sinir liflərinin immun sistemi tərəfindən hədəf alınması nəticəsində ortaya çıxan bir nevroloji xəstəlikdir. Sinir liflərini əhatə edən miyelin qılıfı bu prosesdə zədələnir və elektriksel ötürülmənin pozulmasına səbəb ola bilər. Bu zədələnmə, fərdin gündəlik həyatını təsir edən müxtəlif nevroloji şikayətlərlə özünü göstərə bilər. MS, adətən gənc yetkin yaşlarda başlayan və hər fərddə fərqli seyr edən bir xəstəlik olduğundan, erkən diaqnoz və müntəzəm izlənmə çox önəmlidir.
MS Xəstəliyi Nədir?
Multipl Skleroz (MS), beyin ilə bədən arasındakı sinir ötürülməsinin yavaşlanmasına və ya pozulmasına səbəb olan bir mərkəzi sinir sistemi xəstəliyidir. Bu proses, əzələ zəifliyi, görmə problemləri, yeriş çətinliyi və balans və koordinasiya pozğunluqları kimi müxtəlif nevroloji əlamətlərə səbəb ola bilər.
MS, hər bir fərddə eyni şəkildə inkişaf etməyən, dövri olaraq hücum və sağalma dövrləri ilə davam edə bilən multifaktorial bir xəstəlikdir. Hücumlar zamanı yeni əlamətlər və simptomlar ortaya çıxa bilər və ya mövcud şikayətlər şiddətlənə bilər. Sağalma dövrlərində isə əlamətlər qismən və ya tamamilə geriləyə bilər.
MS Xəstəliyinin Növləri Nələrdir?
Multipl Skleroz (MS), hər xəstədə fərqli seyr göstərə bilən, klinik olaraq müxtəlif alt tiplərə ayrılan bir xəstəlikdir. Bu təsnifat, xəstəliyin irəliləmə sürətini, hücum sıxlığını, müalicə yanaşmasını və uzun müddətli izləməni təyin etmək baxımından önəmlidir.
Hücumlarla Gediş-gəliş edən MS
Hücum dövrləri və bu hücumların ardından gələn qismən və ya tam sağalma dövrləri ilə davam edir. Hücum zamanı yeni əlamətlər ortaya çıxa bilər və ya mövcud şikayətlər bəlli ola bilər. Sağalma dövrlərində isə əlamətlər tamamilə yox ola bilər və ya yüngül dərəcədə davam edə bilər.
İkincil Proqressiv MS
RRMS tipində başlayan xəstəlik illər ərzində hücumlar azalsa belə daha sürekli bir irəliləyici prosese çevrilə bilər. Bu dövrdə nevroloji əlamətlər yavaş, lakin davamlı şəkildə pisləşmə meyli göstərir. Bəzi xəstələrdə hücumlar tamamilə ortadan qalxarkən, bəziləri hücumlarla birgə irəliləyici seyr göstərə bilər.
Primer Proqressiv MS
Xəstəliyin başlanğından etibarən hücumlar olmadan, birbaşa mərhələli bir irəliləmə ilə davam edən MS növüdür. Nevroloji əlamətlər yavaş və düzenli şəkildə pisləşir. PPMS, daha az sıxlıqla görülməklə yanaşı müalicə yanaşması və təqibi digər alt tiplərdən fərqlilik göstərə bilər. Bu tipdə, adətən ayaqlarda zəiflik və yeriş problemləri daha müəyyən ola bilər.
Klinik İzolə Sindrom
MS'i düşündürən ilk nevroloji əlamətlərin ortaya çıxdığı vəziyyətdir. CIS, tək bir hücum şəklində inkişaf edir və MR görüntüləməsində MS ilə uyğun lezyonlar tapıla bilər. Bu xəstəlik formu qəti MS diaqnozu üçün yetərli deyil; lakin təqib prosesində yeni hücumların ortaya çıxması və ya yeni lezyon oluşumu MS diaqnozunun qoyulmasında təsirlidir.
Radioloji İzolə Sindrom
Hər hansı bir əlamət olmadan, MR görüntüləməsində MS ilə uyğun lezyonların təsbit edilməsi vəziyyətidir. Bu şəxslərdə irəliləyən dövrdə MS inkişaf etmə ehtimalı olduğuna görə yaxından nevroloji izləmə tövsiyə edilir.
MS Xəstəliyinin Səbəbləri Nələrdir?
MS xəstəliyinin meydana çıxmasında immun sisteminin yanlış yönləndirilməsi, genetik yatqınlıq, ətraf mühit faktorları və bəzi bioloji mexanizmlərin birgə rol oynadığı bilinməkdədir.
- İmmun Sistemdəki Poşğunluqlar
MS, əsasən otoimmun bir xəstəlik olaraq qəbul edilir. Bu vəziyyətdə immun sistemi, bədəni qorumaq yerinə miyelin qılıfını xarici bir struktur kimi qarşılayır və ona hücum edir. Miyelin təbəqəsinin zərər görməsi sinir ötürülməsini pozur və MS'ə uyğun əlamətlərin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər.
- Genetik Yatqınlıq
MS irsi bir xəstəlik deyil; lakin ailə üzvlərində MS olan şəxslərdə xəstəliyin görülmə nisbəti, cəmiyyət mötədilinə nisbətən daha yüksəkdir. Tək bir gen MS'e səbəb olmur; çox sayıda genin immun sistemi üzərindəki təsiri ilə riskin artdığı düşünülməkdədir.
- Ətraf Mühit Faktorları
Araşdırmalar, ətraf mühit amillərinin MS inkişafında önəmli rol oynadığını göstərməkdədir. Ən çox üzərində durulan ətraf mühit faktorları bunlardır:
-
-
Coğrafi mövqe
-
Viral infeksiyalar
-
Siqaret istifadə
Bu faktorlar tək başına xəstəliyin səbəbi olmasa da, immun sisteminin pozulmasına səbəb olaraq prosesi tetikleyebilir.
- Hormonların və Cinsiyyətin Təsiri
MS, qadınlarda kişilərə nisbətən təxminən 2 dəfə daha çox görülməkdədir. Bu durum, hormonal fərqliliklərin immun sistemi üzərindəki tənzimləyici təsirindən qaynaqlanmaqdadır. Bəzi hormonların immun reaksiyaları dəyişdirməsi, qadınlarda MS riskinin artmasında rol oynaya bilər.
- Mikrobiom və Bağırsaq Sağlamlığı
Son illərdə aparılan tədqiqatlar, bağırsaq mikrobiotasının immun sistemi üzərindəki təsirini vurğulamaqdadır. Bəzi bakteriyaların balansının pozulması, immun sisteminin həddindən artı və ya yanlış çalışmasına səbəb olaraq MS meydana gəlməsinə yol aça bilər.
MS Xəstəliyinin Əlamətləri Nələrdir?
Multipl skleroz (MS), mərkəzi sinir sistemində yerləşən sinir liflərinin zədələnməsi ilə; bədənin tək tərəfində güc itkisi, qol və ya ayaqlarda uyuşma, yeriş çətinliyi, balans və koordinasiya pozğunluğu kimi əlamətlər göstərə bilər.
-
Bədənin fərqli bölgələrində karıncalanma, uyuşma
-
Əzələ sərtliyi, əzələ spazmları və ağrı
-
Bulanık görmə, ikiqat görmə və görmə azalması
-
Boynun irəli əyilmesi ilə tetiklenen elektrik çarpması hissi
-
Düşüncə, öyrənmə və planlama ilə bağlı bilişsel çətinliklər
-
Depressiya, anksiyete və duygusal dəyişikliklər
-
Nitq və udma çətinliyi
-
Qadınlarda cinsiyetə bağlı mesane işlev bozuklukları
-
Daimi yorğunluq, həlsizlik və tükənmişlik hissi
-
Yeriş çətinliyi, balans itkisi və koordinasiya problemləri
-
Qəbizlik və həzmsizlik problemləri
-
Cinsiyyət funksiyası pozğunluqları
-
Qısa müddətli yaddaş problemləri
-
Əllərdə titrəmə və ya incə motor bacarıq azalması
MS Xəstəliyi Necə Diaqnoz Edilir?
MS (Multipl Skleroz) xəstəliyinin diaqnozu, tək bir testlə qoyula bilən bir proses deyil. Kliniki qiymətləndirmə, görüntüləmə üsulları, laboratoriya testləri və nevrofizioloji araşdırmalar bir arada istifadə edilə bilər.
Nevroloji Müayinə
Diaqnozun ilk addımını təşkil edir. Nevroloq; reflekslər, əzələ gücü, koordinasiya, balans, həssaslıq funksiyaları və göz hərəkətləri kimi mərkəzi sinir sisteminə aid bütün funksiyaları qiymətləndirir.
Manyetik Rezonans Görüntüləmə (MR)
MR ilə beyin və onurğa beynində miyelin itkisinə bağlı yaranan plaklar görüntülənə bilər. Bu plakların həm sayı, həm bölgüsü, həm də yeni və ya köhnə olduğu qiymətləndirilərək xəstəliyin seyrinə dair məlumat əldə edilir.
Beyin Onurğa Beyin Suyu (BOS) Analizi
Lomber ponksiya ilə alınan beyin onurğa beyin suyu, oligoklonal zolaq deyilən immun sistem proteinlərinin mövcudluğu, xəstəlik üçün xarakterik əlamətlərdən biridir. BOS analizi xüsusilə erkən dövr şübhəli hallarda diaqnozu gücləndirən bir testdir.
Təhrik Olunmuş Potensial Testlər
Sinir yollarının elektriksel ötürülme sürətini ölçən testlərdir.
-
Vizual təhrik olunmuş potensial (VEP)
-
Somatosensor təhrik olunmuş potensial (SEP)
-
Eşitmə təhrik olunmuş potensial (AEP)
Klinik İzlem və Hücum Qiymətləndirilməsi
MS diaqnozu üçün yalnızca bir əlamətin varlığı yetərli deyil. Diaqnoz; mərkəzi sinir sisteminin müxtəlif bölgələrində və müxtəlif zamanlarda meydana çıxan zədələnməni göstərməyi tələb edir. Bu səbəbdən xəstənin şikayətləri, hücum keçmişi, MR bulguları və müayinə nəticələri bir arada qiymətləndirilir.
MS Xəstəliyi Necə Müalicə Edilir?
MS xəstəliyinin müalicəsi şəxsi olaraq planlanmalı və erkən dövrdə başlanmalıdır. Xəstəliyin başlama yaşı nə qədər erkən olarsa, seyri o qədər agresiv olma ehtimalı arta bilər. MS hücumu yaşayan bir şəxs həyat boyu bir daha hücum yaşamaya biləcəyi kimi, fərqli aralıqlarla təkrar edən hücumlar da görülə bilər.
MS tiplərində xəstəlik hücumlar olmadan davamlı irəliləmə göstəriş edir və bu formalar klinik baxımdan daha ağır seyr edə bilər. Eyni zamanda hücumlarla başlayıb sonra müntəzəm irəliləyici bir struktura çevrilən tipləri də var. Bu səbəbdən hücum dövrlərində müalicənin təxirə salınmadan başlaması əhəmiyyətlidir.
Çox Suallar Verilən Suallar
MS xəstəliyi niyə olur?
MS'in qəti səbəbi bilinməsə də immun sisteminin miyelin qılıfına yanlışlıqla hücum etməsi əsas mexanizm kimi görülməkdədir. Genetik yatqınlıq, viral infeksiyalar və ətraf mühit faktorları xəstəliyin inkişafında rol oynaya bilər.
MS hücumu nədir?
MS hücumu, sinir sistemində yeni bir iltihablanma sahəsinin ortaya çıxmasıyla inkişaf edən və ən az 24 saat davam edən əlamət artışlarıdır. Hücum dövrləri adətən sürətli tibbi müdaxilə tələb edir və çox vaxt kortikosteroid müalicəsiylə kontrol altına alına bilər.
MS xəstələri məşq edə bilərmi?
Bəli. Mütəxəssis nəzarəti altında aparılan müntəzəm və kontrol olunmuş məşq, əzələ gücünün qorunmasına, yorğunluğun mənsurlanmasına və ümumi həyat keyfiyyətinin artmasına kömək edir. Lakin məşq proqramı şəxsə uyğun olaraq planlanmalıdır.
MS xəstəliyi irəliləyirmi?
MS bəzi şəxslərdə yavaş irəliləyərkən, bəzi tipləri daha agresiv seyr göstərə bilər. Erkən tanı və müntəzəm müalicə, xəstəliyin irəlilmə sürətini əhəmiyyətli dərəcədə yavaşlada bilər.
