Tiroit xəstəlikləri, çox vaxt infeksiyalarla qarışdırılsa da, əslində boğazdakı əmədəmin dərhal altında, nəfəs borusunun önündə yerləşən tiroit vəzisi ilə bağlı narahatlıqlardır. Kəpənək şəklinə bənzəyən tiroit, vücudda metabolizm, enerji balansı və birçox həyati funksiyanın tənzimlənməsində rol oynayan hormonların istehsalından məsuldur. Sağlam bir tiroit, bədənin bir çox əsas funksiyasının problemsiz işləməsi üçün büyük əhəmiyyət daşıyır.
Tiroit Xəstəlikləri Niyə Olur?
Tiroit xəstəliklərinin səbəbləri, müxtəlif amillərə bağlı olaraq fərqli ola bilər.
- Genetik Amillər: Ailəsində tiroit xəstəliyi keçmişi olan şəxslərdə tiroit problemləri yaşama riski daha yüksəkdir.
- İmmunitet Sistemi Problemləri: Autoimmün xəstəliklər, immunitet sisteminin tiroit vəzisinə hücumuna səbəb olaraq hipotiroidi və ya hipertiroidi kimi narahatlıqları tətikləyə bilər.
- Qidalanma Yetərsizlikləri: Kifayət qədər yod qəbulunun olmaması, tiroit hormonlarının istehsalını azaldaraq zob və hipotiroidiyə yol aça bilər. Bununla yanaşı, həddindən artıq yod istehlakı da tiroit problemlərinə səbəb ola bilər.
- Hormon Düzənsizlikləri: Xüsusilə hamiləlik, doğuş sonrası dövr və menopoz kimi hormonal dəyişikliklərin sıx olduğu dövrlərdə tiroit funksiyaları təsirlənə bilər.
- Çevrəvi Amillər: Bəzi kimyəvi maddələr və ağır metallar, tiroit vəzinin fəaliyyətini pozaraq sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər.
- Cərrahi müdaxilələr və ya Yaralanmalar: Tiroit vəzisinə yönəlmiş cərrahi əməliyyatlar və ya fiziki travmalar, hormon istehsalında balanssızlıqlara səbəb ola bilər.
- Xronik Xəstəliklər: Diabet, lupusa kimi bəzi xronik xəstəliklər, tiroit funksiyalarını mənfi şəkildə təsir edə bilər.
Tiroit xəstəliklərinin səbəblərini anlamaq, bu narahatlıqların qarşısının alınması və müalicə proseslərində doğru addımlar atılmasına kömək edə bilər.
Tiroit Xəstəliklərinin Müalicəsi Necə Aparılır?
Tiroit müalicəsi, tiroit vəzinin funksiyalarını tənzimləmək və hormon səviyyələrini balanslamaq məqsədilə xəstənin ehtiyaclarına uyğun üsullarla həyata keçirilir. Müalicə prosesi, xəstənin tiroit funksiyası testləri, xəstəliyin növü və ümumi sağlamlıq vəziyyəti kimi amillərə görə planlanır.
Tiroit müalicəsində tez-tez istifadə edilən üsullar bunlardır:
- Dərman Tedavisi: Hipotiroidi (aşağı tiroit hormonu səviyyələri) müalicəsində, həkimin təklif etdiyi dərmanlar mütəmadi olaraq istifadə edilərək tiroit hormon səviyyələri balanslanır və vəzinin normal işləməsi təmin edilir.
- Radyoaktiv Yod (RAI) Müalicəsi: Hipertiroidi (yüksək tiroit hormonu səviyyələri) və bəzi tiroit düyünlərinin müalicəsində radyoaktiv yod istifadə edilə bilər. Bu üsul, tiroit hüceyrələrini hədəf alaraq vəzin həddindən artıq fəaliyyətini nəzarət altına alır.
- Cərrahi Müalicə: Böyük tiroit düyünləri, xərçəng şübhəsi olan düyünlər və ya digər ciddi tiroit problemlərində cərrahi müdaxilə lazım ola bilər. Tiroit vəzinin bir hissəsi və ya tamamilə çıxarılaraq xəstəliyin irəliləməsinin qarşısı alınır.
Müalicə metodunun seçimi, xəstənin ehtiyaclarına görə həkim tərəfindən müəyyən edilir və prosesin uğurla irəliləməsi üçün həkim nəzarətinə mütəmadi olaraq davam edilməsi önəmlidir.
Tiroit Düyünləri Nədir və Hansı Hallarda Təhlükəlidir?
Tiroit düyünləri, tiroit vəzində yaranan kiçik kütlələr və ya şişkilərdir. Əsasən yaxşı xasiyyətli olsalar da, bəzi düyünlər xərçəng riski daşıya bilər. Düyünlər tək və ya çox sayda ola bilər və ölçüləri zamanla böyüyə bilər. Çox zaman əlamət verməzlər və rutin boyun müayinəsi ya da ultrasəs zamanı təsadüfən aşkar edilir. Lakin bəzi düyünlər udma çətinliyi, səsin batması, boyunda ağrı və ya boyunda şişlik kimi simptomlara səbəb ola bilər.
Tiroit düyünləri qiymətləndirildiyində ilk addım, düyünün quruluşunun müəyyən olunmasıdır. Ultrasonoqrafiya, düyünün ölçüsü, tərkibi (bərk, kistik və ya qarışıq quruluşda), sərhədləri və qanlanma vəziyyəti haqqında məlumat verir. Şübhəli düyünlərdə iynə biopsiyası aparılması lazım ola bilər. Dəqiq iynə aspirasiyon biopsiyası (FNAB), tiroit düyünlərinin xərçəng daşıyıb-daşımadığını anlamaqda effektiv və etibarlı bir üsuldur.
Tiroit düyünləri hər zaman cərrahi müdaxilə tələb etmir. Yaxşı xasiyyətli və kiçik ölçüdəki düyünlər mütəmadi aralıqlarla izlənilir. Lakin sürətlə böyüyən, şübhəli ultrasəs tapıntıları daşıyan və ya biopsiya nəticəsində riskli olduğu müəyyən edilən düyünlər üçün cərrahi planlaşdırma edilə bilər. Həmçinin düyünün hormon ifraz etməsi də önəmlidir. Hormon istehsal edən (hiperfonksiyonel) düyünlər hipertiroidiyaya səbəb olaraq metabolizmanı mənfi təsir edə bilər. Bu halda radyoaktiv yod müalicəsi və ya cərrahiyə seçim kimi düşünülür. Düyünlərin mütəmadi izlənməsi və müəyyən aralıqlarla hormon testləri ilə birlikdə nəzarət edilməsi, olası risklərin erkən mərhələdə aşkar edilməsini təmin edir.
Tiroit Sağlığını Qorumaq Üçün Alınabileck Tədbirlər
Tiroit xəstəliklərini tamamilə qarşısını almaq hər zaman mümkün olmasa da, risk amillərini azaltmaq və ümumi tiroit sağlamlığını dəstəkləmək üçün bəzi yaşam tərzi dəyişikliklər faydalı ola bilər. İlk növbədə, tarazlı və kifayət qədər yod qəbulunu təmin etmək tiroit sağlamlığı baxımından önəmlidir. Yod çatışmazlığı, tiroit vəzinin böyüməsinə və zob yaranmasına səbəb ola bilərkən, həddindən artıq yod istehlakı da tiroit funksiyalarını poza bilər. Buna görə yodlu duz istifadə olunması təklif olunsa da, nəzarətli istehlak edilməlidir.
Selenium, sink, dəmir və D vitamini kimi mikroelementlər tiroit hormon istehsalında rol oynayır. Bu minerallarla zəngin qidaların diyetdə yer alması, immunitet sistemini dəstəkləyərək autoimmün tiroit xəstəliklərinin qarşısını almağa töhfə verir. Omega-3 yağ turşuları ehtiva edən balıq, qoz və kətan toxumu kimi qidalar da antiinflamatuar təsirləri ilə tiroit sağlamlığına töhfə verir.
Tiroit funksionlarını mənfi təsir edə biləcək çevrəvi amillərə diqqət edilməlidir. Siqaret istifadəsi, alkoqol istehlakı və uzunmüddətli stress tiroit balansını poza bilər. Xüsusilə stressin immunitet sistemi üzərindəki təsiri, Haşimoto tireoiditi kimi autoimmün xəstəliklərin ortaya çıxışını tətikləyə bilər. Buna görə mütəmadi idman etmək, yuxu keyfiyyətini artırmaq və stress idarə etmə texnikalarını tətbiq etmək ümumi hormonal balans baxımından faydalıdır.
Tiroit sağlamlığının qorunması üçün mütəmadi həkim müayinələri aksatılmamalıdır. Ailə hekayəsi olan fərdlərin, xüsusilə qadınların, ildə bir dəfə tiroit hormon testləri etdirməsi tövsiyə edilir. Erkən mərhələdə aşkar edilən funksional pozuntular, dərman müalicəsi ilə asanlıqla idarə edilə bilər və irəliləməsi qarşısı alına bilər. Həmçinin, boyun bölgəsində şişlik, səs dəyişikliyi ya da udma çətinliyi kimi şikayətlər varsa, vaxt itirmədən bir endokrinologiya uzmanın başvurulmalıdır.
Tez-tez Soruşulan Suallar
Tiroit Xəstəliyi Nədir?
Tiroit xəstəlikləri həm qadınlar həm də kişilər arasında sıx görülən, ancaq xüsusilə qadınlarda daha yaygın olaraq tanı qoyulan endokrin sistem pozuntularıdır. Boynun ön tərəfində yerləşən kəpənək formasında olan tiroit vəzisi, vücud metabolizmasının tənzimlənməsində önəmli rol oynayan hormonları istehsal edir. Bu vəzin funksion pozuntuları, vücudun enerji balansından ürək atış sürətinə, sinir sistemi sağlamlığından ruh halına qədər bir çox sistemi təsir edə bilər. Tiroit vəzisi, bəzən az işləyərək hipotiroidiyaya, bəzən də çox işləyərək hipertiroidiyaya səbəb ola bilər. Həmçinin, düyün, zob və tiroit xərçəngi kimi struktural pozuntular da tiroit xəstəlikləri daxilində qiymətləndirilir. Hər yaş qrupunda görülə bilən bu xəstəliklər, erkən mərhələdə tanındığında uğurla müalicə edilə bilər. Buna görə tiroit funksionlarının mütəmadi olaraq nəzarətdə saxlanması əhəmiyyət daşıyır.
Tiroit Xəstəliyi Əlamətləri Nələrdir?
Tiroit xəstəliklərinin əlamətləri, tiroit vəzinin necə işlədiyinə bağlı olaraq dəyişir. Hipotiroidi, yəni tiroit vəzinin kifayət qədər işləmədiyi vəziyyətdə adətən halsızlıq, çəki artımı, dəridə quruluq, saç tökülməsi, qəbizlik, depressiya, menstruasiya nizamsızlıqları və unutqanlıq kimi şikayətlər görülür. Vücud funksiyaları yavaşladığı üçün fərdlər özlərini daim yorğun və istəksiz hiss edə bilər. Hipertiroididə isə vücud funksiyaları sürətlənir; ürək döyüntüsü, çəki itirilməsi, həddindən artıq tərləmə, əllərdə titrəmə, yuxusuzluq, əsəbilik, saç nazilməsi kimi əlamətlər ortaya çıxır. Bu tapıntılar, həyat keyfiyyətini mühüm ölçüdə təsir edə bilər. Hər iki halda da əlamətlər tək başına tanı qoymaq üçün yetərli deyil; mütləq hormon testləri ilə birlikdə qiymətləndirilməlidir.
Tiroit Xəstəliyinə Hansı Bölmə Baxır?
Tiroit xəstəliyinə hansı bölmə baxır? sualı, xüsusilə ilk dəfə əlamət yaşayan şəxslərin doğru mütəxəssisə müraciət edə bilməsi üçün olduqca önəmlidir. Tiroit xəstəliklərinin tanı və müalicəsində ən yetkili ixtisas Endokrinologiya və Metabolizma Xəstəlikləri bölməsidir. Bu ixtisas sahəsi, hormon səviyyələrini qiymətləndirir, dərman müalicəsini planlaşdırır və gərəkirsə ileri tədqiqatları yönləndirir. Lakin bir çox xəstə başlanğıcda Daxili xəstəliklər (Dahiliye) mütəxəssisinə müraciət edir. Bu sahə ümumi qiymətləndirmə edərək gərəkirsə endokrinologiya yönləndirir. Tiroit düyünü və ya xərçəng şübhəsi vəziyyətində isə Ümumi Cərrahiyyə bölməsi devrəyə girərək biopsiya və cərrahi planlaşdırmanı üzərinə götürür. Bəzi xüsusi vəziyyətlərdə Nüvə Tibb və ya Radiologiya kimi birimlər də tanı və müalicə prosesinə daxil ola bilər.
Tiroit Vəzi Xəstəliklərində Necə Qidalanmalı?
Tiroit xəstəliyində qidalanma vərdişləri, xəstəliyin idarəsini birbaşa təsir edə bilər. Xüsusilə hipotiroidi xəstələrində yod, selenium, sink və D vitamini baxımından zəngin qidalar tercih edilməlidir. Dəniz məhsulları, yumurta, qoz, qırmızı ət və yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər bu mineralların təbii mənbələridir. Haşimoto tiroiditi olan bəzi şəxslərdə qlütensiz qidalanma, autoimmün reaksiyaların azalmasına kömək edə bilər. Həmçinin, qəhvə, süd məhsulları və soya əsaslı qidalar, tiroit dərmanlarının sorulmasını azalda biləcəyindən, səhər qəbul edilmiş dərmandan sonra ən azı 30 dəqiqə gözlənilməsi tövsiyə edilir. Hipertiroidi xəstələrində isə kafein qəbulu məhdudlaşdırılmalı, yod qəbulu həkimin tövsiyəsinə uyğun planlanmalıdır. Sümük sağlamlığı üçün kalsium və D vitamini istifadəsinə də diqqət edilməlidir. Şəxsi qidalanma planı, bir dietoloq və endokrinologiya mütəxəssisinin ortaq nəzarəti ilə hazırlanmalıdır.
Tiroit Xəstəlikləri ilə Bağlı Erkən Tanı Niyə Əhəmiyyətlidir?
Tiroit xəstəlikləri adətən gizli irəlilədiyi üçün əlamətlər fərq edildiyində orqan sistemlərində zərər başlamış ola bilər. Bu səbəbdən erkən tanı, olası fəsadların qarşısını almağın ən effektiv yoludur. Rutin qan testləri ilə TSH, sərbəst T3 və T4 səviyyələrinin ölçülməsi, tiroit funksion pozuntularını ortaya qoyabilir. Boyun ultrasəs, tiroit düyünlərini ya da vəzdəki böyüməni qiymətləndirmək üçün önəmli bir görüntüləmə metodudur. Şübhəli düyünlər üçün iynə biopsiyası edilə bilər. Həmçinin tiroit sintigrafiyası, funksional qiymətləndirmələrdə istifadə olunur. Erkən tanı qoyulması vəziyyətində həm dərman müalicəsinə erkən başlanıla bilər, həm də cərrahiyyəyə ehtiyac duyulmadan xəstəlik nəzarət altına alına bilər. Xüsusilə ailə hekayəsi olanlar, 40 yaş üstü qadınlar və hamiləlik sonrası tiroit şikayətləri yaşayan şəxslər üçün mütəmadi nəzarət tövsiyə edilir.
Tiroit Hormon Pozuntusu Kimlərdə Daha Çox Görülür?
Tiroit hormon pozuntuları qadınlarda kişilərə nisbətən daha çox görülür. Xüsusilə doğurganlıq dövründəki qadınlar, hamiləlik prosesi, doğum sonrası dövr və menopozda hormonal dalğalanmalar yaşadığı üçün risk altındadır. Ailə hekayəsində tiroit xəstəliyi olan şəxslərdə xəstəliyin görülmə ehtimalı daha yüksəkdir. 40 yaş üstü fərdlər, autoimmün xəstəlik tarixi olanlar, radiasiyaya məruz qalmış şəxslər və daimi stress altında yaşayan fərdlər də tiroit xəstəliyi baxımından daha diqqətli izlənməlidir. Həmçinin həddindən artıq çəki artışı və ya zəifləmə, menstruasiya nizamsızlığı, tüklənmə artışı ya da saç tökülməsi kimi şikayətlər də tiroit funksion pozuntularının xəbərçisi ola bilər. Bu səbəbdən bu qrupdakı şəxslərdə periodik tiroit kontrolleri əldən buraxılmamalıdır.