Sinir sisteminin sağlam işləyə bilməsi, sinir hüceyrələrinin ətrafını əhatə edən mielin kılıfının bütövlüyünə bağlıdır. Mielin kılıfı, elektriksi siqnalların sinir boyunca sürətli və doğru bir şəkildə ötürülməsini təmin edən qoruyucu bir təbəqədir. Bu təbəqədə zərər yarandıqda sinir ötürülməsi yavaşlar, pozulur və ya tamamilə dayana bilər. Demyelinizasiya, bu halı yaradan xəstəlik qrupuna isə demyelinizasiya xəstəlikləri adı verilir. Beyin və onurğa beyni kimi mərkəzi sinir sistemi bölgələrində görülən demyelinizasiya, şəxsin hərəkət, duyğu funksiyası, görmə, tarazlıq və idrak proseslərini birbaşa təsir edə bilər.
Demyelinizasiya Xəstəlikləri Nədir?
Demyelinizasiya xəstəlikləri, sinir sistemində yerləşən mielin kılıfının immun sistemi, infeksiyalar, metabolik pozğunluqlar və müxtəlif ətraf mühit faktorları səbəbindən zərər görməsi ilə ortaya çıxan qrupdur. Mielin təbəqəsinin parçalaması yalnız sinir hüceyrəsinin ötürmə sürətini yavaşlatmır, sinir liflərini də zəiflədərək sinir sisteminin bütün funksiyalarını təsir edə bilər.
Xəstəliklər mərkəzi sinir sistemində görülür, periferik sinir sistemini təsir edən tipləri də vardır. Mərkəzi sinir sistemini əhatə edən ən bilinən nümunəsi Multiple Skleroz (MS), uşaqlıq dövründə görülən Akut Dəyişkən Ensefalomiyelit (ADEM) və görmə sinirini təsir edən Neurimyelitis Optika (NMO) da demyelinizasiya xəstəlik qrupuna daxil ola bilər.
Beyində Görülən Demyelinizasiya Xəstəliyi Nə Anlama Gəlir?
MR görüntüləməsində beyində demyelinizasiya ocaqlarının görülməsi; mielin təbəqəsində ziyan yarandığını, sinir ötürülməsində pozulmalar başladığını və nevroloji simptomların açıqlana bilər olduğunu göstərə bilər. Bu nəticə tək başına MS anlamına gəlməsə də, nevroloji qiymətləndirmə baxımından əhəmiyyətlidir. Lezyonların sayı, yayılması və yeni plak meydana gəlməsi xəstəliyin gedişatı haqqında kritik məlumatlar verir.
Demyelinizasiya Xəstəliklərinin Səbəbləri Nələrdir?
Demyelinizasiya bir səbəblə meydana çıxmaz. Genetik meyl, infeksiyalar, immun sistemi pozğunluqları və ətraf faktorlardan təsirlənə bilər.
Autoimmun Mexanizmlər
İmmun sisteminin səhvən mielin təbəqəsini hədəf alaraq hücum etmesi, ən çox görülen mexanizmdir. MS, NMO və MOG əlaqəli demyelinizasiya xəstəlikləri avtommun bazlı qəbul edilə bilər.
İnfeksiyalar
Viral infeksiyalar sinir sistemində immun cavabını tetiklayarak mielin kılıfında ziyana səbəb ola bilər. Uşaqlarda ADEM, adətən viral infeksiyalardan sonra meydana çıxır.
Genetik Faktorlar
Bəzi şəxslər, immun sistemi reaksiyaları və ya mielin istehsalı ilə əlaqəli genetik fərqlər səbəbindən daha meyl qrupda yer ala bilərlər. Ailə üzvələrində oxşar xəstəliklərin olması riski artıra bilər.
Metabolik və Qidalanma Pozğunluqları
B12 vitamini çatışmazlığı kimi bəzi metabolik pozğunluqlar, birbaşa sinirlərdə mielin itkisinə səbəb ola bilər. Bu tip hallarda düzəlməyəndə daimi sinir ziyanı meydana gələ bilər.
Toksinlər və Ətraf Faktörlər
Bəzi kimyəvi maddələr, ağır metallar və ya toksik maddələr sinir toxumasında ziyana səbəb olaraq demyelinizasiyaya yol aça bilər.
Travma və Cerrahiyyə Müdaxilələri
Nadir hallarda da olsa onurğa zədələnmələri və ya bəzi cərrahi vəziyyətlər sinir toxumasında mielin itkisinə yol aça bilər.
Demyelinizasiya Xəstəliklərinin Əlamətləri Nələrdir?
Demyelinizasiya xəstəliklərinin əlamətləri, təsirlənmiş sinir bölgəsinə görə dəyişiklik göstərir. Ziyanın yeri, yayılması və irəliləmə sürəti simptomların şiddətini müəyyən edə bilər.
-
Əzələ zəifliyi və hərəkətlərdə yavaşlama
-
Görmə bulanıqlığı, ikiqat görmə, görmə itkisi atakları
-
Tarazlıq pozğunluğu, tez-tez düşmə, yeriş çətinliyi
-
Keyləşmə, qıdıqlanma, hissin azalması
-
Əl və ayaqlarda koordinasiya itkisi
-
Danışma pozğunluqları (dizartri) və ya udma çətinliyi
-
İdrak funksiyalarında çətinlik, diqqət və yaddaş problemləri
-
Həddindən artıq yorğunluq və tükənmişlik hissi
-
Sidik kisəsi və bağırsaq kontrolunda dəyişikliklər
-
Baş dönməsi və diqqət mərkəzləşdirməkdə çətinlik
Demyelinizasiya Xəstəlikləri Necə Diagnoz Edilir?
Demyelinizasiya xəstəliklərinin diaqnozu çox ölçülü bir qiymətləndirməni tələb edir. Diaqnoz prosesində xəstənin klinik tapıntıları, nevroloji müayinə tapıntıları və irəli görüntüləmə metodları birlikdə istifadə olunur.
- Nevroloji Müayinə
Reflekslər, duyusal funksiyalar, əzələ gücü, koordinasiya və vizual sinir funksiyaları ətraflı olaraq qiymətləndirilir.
- MR Görüntüləmə
Beyin və onurğa beyni MR-ı, demyelinizasiya ocaqlarını görüntüləmədə ən önəmli üsuldur. Plakların sayı, böyüklüyü, mövqeyi və yeni lezyon meydana gəlməsi xəstəliyin gedişatı haqqında məlumat verir.
- BOS (Beyin-Onurğa Beyni Mayesi) Analizi
Lomber ponksiyon ilə alınan nümunə üzərində immun sisteminin aşırı aktivliyinə dair bulgular aranır.
- Qan Testləri
İnfeksiyalar, autoimmun xəstəliklər, B12 çatışmazlığı kimi demyelinizasiya səbəblərinin təyini üçün qan testləri edilə bilər.
- Uyandırılmış Potensial Testləri
Vizual, eşitmə və somatosensor sinir yollarının ötürmə sürətini ölçən bu testlər, sinir ötürülməsindəki yavaşlamanı aşkar edə bilər.
Demyelinizasiya Xəstəliklərinin Müalicəsi Necə Aparılır?
Müalicə, xəstəliyin tipinə, irəliləmə sürətinə və əlamətlərin şiddətinə görə dəyişir. Hər demyelinizasiya xəstəliyinin fərqli idarəetmə prinsipləri olsa da, ümumi müalicə yanaşması belə xülasə edilə bilər:
- Atak Müalicəsi
Ani başlayan nevroloji simptomlarda yüksək doz kortikosteroidlər istifadə olunaraq sinir toxumasındakı iltihab kontrol altına alına bilər.
- Xəstəlik Modifikə Edici Müalicələr
MS kimi xronik xəstəliklərdə immun sisteminin aşırı aktivliyini azaldan və plak yaranmasını yavaşladan dərmanlar istifadə edilə bilər.
- Simptomatik Müalicə
Əzələ spazmı, yorğunluq, ağrı, sidik kisəsi funksiyası pozğunluğu kimi spesifik əlamətləri kontrol altına alan dəstək müalicələr tətbiq edilə bilər.
- Fiziki Müalicə və Reabilitasiya
Əzələ gücünü artırmaq, yeriş tarazlığını yaxşılaşdırmaq və yaşam keyfiyyətini dəstəkləmək üçün müntəzəm reabilitasiya proqramları əhəmiyyətlidir.
- Yaşam Tərzi Dəyişiklikləri
Yuxu rejimi, kontrol edilmiş məşq, stres idarəsi və balanslı qidalanma; sinir sisteminin funksiyasını dəstəkləyən müsbət təsir göstərə bilər.
Tez-tez Soruşulan Suallar
Demyelinizasiya xəstəlikləri tamamilə sağalırmı?
Xəstəliyin tipinə bağlı olaraq dəyişə bilər. Bəzi demyelinizasiya halları müvəqqəti ola bilərkən, bəzi xroniki xəstəliklərin tamamilə sağalması mümkün deyildir. Ancaq erkən diaqnoz və doğru müalicə, irəliləyişə yavaşlata bilər və yaşam keyfiyyətini artırar.
Demyelinizasiya xəstəlikləri uşaqlarda görülürmü?
Bəli, ADEM kimi bəzi növlər uşaqlıqda daha çox görülə bilər. Erken dönəmdə ortaya çıxan əlamətlər mütləq qiymətləndirilməlidir.
Demyelinizasiya xəstəlikləri genetikdirmi?
Genetik yatqınlıq xəstəlik riskini artıra bilər lakin tək başına müəyyən edici deyildir. Ətraf faktorlar və immun sistemi reaksiyası da mühüm rol oynayır.
Stres demyelinizasiya xəstəliklərini tətikləyirmi?
Stres, immun sistemini təsir edərək bəzi avtomun xəstəliklərdə alovlanmaya səbəb ola bilər. Tam olaraq bir səbəb sayılmasa da risk artırıcı faktorlar arasında qiymətləndirilir.
