Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), uşaqlıq dövründə başlayıb yetkinliyə qədər davam edə bilən, diqqət əskikliyi, hiperaktivite və impulsiv davranışlarla xarakterizə edilən bir nörogelişimsel vəziyyətdir. DEHB, həm uşaqların, həm də yetkinlərin akademik, iş və sosial həyatlarına təsir göstərə bilər.
DEHB-nin Əlamətləri Nələrdir?
DEHB-nin üç əsas əlamət qrupu var: Diqqət əskikliyi, hiperaktivite və impulsivlik.
- Diqqət Əskikliyi: Uzun müddət eyni tapşırığa fokuslanmaq çətinliyi, asanlıqla diqqətin yayınması, detalların qaçırılması və düzensizlik.
- Hiperaktivite: Daimi hərəkətdə olmaq, oturarkən ayaqları sallamaq, həddindən artıq danışmaq kimi davranışlar.
- İmpulsivlik: Sıra gözləməkdə çətinlik çəkmək, düşünmədən hərəkət etmək, ani qərarlar vermək və riskli davranışlar sərgiləmək.
DEHB-nin Səbəbləri
DEHB-nin dəqiq səbəbi bilinməsə də, genetik faktorların mühüm rol oynadığı düşünülür. Həmçinin, ətraf mühit faktorları, beyin quruluşundakı və işləmə fərqliliklər də DEHB-nin inkişafında təsirli ola bilər.
DEHB-nin Müalicəsi
DEHB-nin müalicəsi şəxsə xüsusi olmalıdır və adətən davranış terapiləri, dərman müalicəsi və həyat tərzi dəyişikliklərini əhatə edir:
Davranış Terapisi: DEHB-li fərdlərin davranışlarını idarə etmələrinə kömək edir və sosial bacarıqlarını inkişaf etdirir.
Dərman Müalicəsi: Stimulant və non-stimulant dərmanlar əlamətləri nəzarət altına almaq üçün istifadə edilə bilər.
Həyat Tərzi Dəyişiklikləri: Mütəmadi idman, sağlam qidalanma və yaxşı bir yuxu nizamı, DEHB əlamətlərini yüngülləşdirməyə kömək edə bilər.
DEHB ilə Yaşamaq
DEHB, müalicə edilməzsə ciddi çətinliklərə yol aça bilər, lakin effektiv idarəetmə strategiyaları ilə fərdlər məhsuldar və uğurlu bir həyat sürə bilər. Valideynlər, müəllimlər və işəgötürənlər, DEHB-li fərdlərin ehtiyaclarını anlamalı və onlara dəstək olmalıdır. DEHB, həm uşaqları, həm də yetkinləri təsir edən kompleks bir vəziyyətdir, lakin doğru yanaşmalar və müalicələrlə idarə edilə bilər.
DEHB-nin Uşaqlar Üzərindəki Təsiri
Valideynlər və müəllimlər, DEHB-li uşaqların ehtiyaclarına uyğun təhsil və davranış strategiyaları inkişaf etdirərək bu uşaqların potensiallarını ən yaxşı şəkildə istifadə etmələrinə kömək edə bilərlər. Məsələn, qısa müddətli tapşırıqlar və tez-tez fasilə vermək, DEHB-li uşaqların fokuslanmasına kömək edə bilər. Eyni zamanda, uşaqların diqqətini çəkmək üçün vizual materiallar və fiziki fəaliyyətlərlə dəstəklənmiş dərs planları faydalı ola bilər.
DEHB-nin Yetkinlər Üzərindəki Təsiri
Yetkinlərdə DEHB müalicəsi, uşaqlardakı müalicəyə bənzər şəkildə dərman müalicəsi və psixoterapiyanı əhatə edir. Ancaq, yetkinlər üçün xüsusi strategiyalar da lazımlıdır. İşyerində ediləcək kiçik dəyişikliklər, şəxsi təşkilat sistemlərinin yaradılması və sosial münasibətlərdə diqqətli ünsiyyət strategiyaları, yetkinlərin DEHB ilə daha yaxşı başa çıxmalarını təmin edir.
DEHB və Məktəb Uğuru
DEHB-nin uşaqların məktəb uğurunu mənfi təsir etməsi olduqca yaygındır. Bu uşaqlar, uzunmüddətli diqqət tələb edən tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilər və müəllimlərinin gözləntilərini qarşılamaqdə çətinlik çəkə bilər. DEHB-li uşaqlar, yazılı imtahanlarda və ev tapşırıqlarında pis performans göstərə bilər, çünki konsentrasiya itirilməsi və tez-tez unutqanlıq yaşayarlar.
Məktəbdə DEHB-li şagirdlərə yönəlik strategiyalar arasında sinifdə düzənləmələr, müəllimlə yaxın ünsiyyət, evdəki təhsil dəstəyi və öyrənmə materiallarının fərqləndirilməsi yer alır. Şagirdlər, tapşırıqları daha kiçik parçalara bölərək və vizual vasitələr istifadə edərək daha effektiv öyrənə bilərlər. Müəllimlərin sinifdə daha diqqətli olmaları və şagirdin diqqətini çəkmək üçün fərqli tədris metodları istifadə etmələri önəmlidir.
DEHB və Ailə Dəstəyi
DEHB-li bir uşaqla və ya yetkinlə yaşamaq, ailə üzvləri üçün çətinliklər yarada bilər. Valideynlər, uşaqlarının davranışlarını idarə etməkdə çətinlik çəkə bilərlər və bu da ailədaxili gərginliklərə yol aça bilər. Ancaq, ailə dəstəyi, DEHB-nin təsirlərini minimuma endirməkdə böyük bir rol oynayır. Valideynlər, uşaqlarının müalicə prosesinə daxil ola bilər, onlara müsbət geri bildirimlər verərək cəsarətləndirə bilər və hər mövzuda müntəzəm ünsiyyət quraraq uşağın inkişafına kömək edə bilərlər.
Ailə içindəki hər kəsin DEHB haqqında məlumat sahibi olması, ailə üzvlərinin bir-birlərinə daha anlayışlı yanaşmalarını təmin edir. Həmçinin, ailə üzvləri arasında əməkdaşlıq və dayanışma, müalicə prosesinin uğurunu artırabilir.
DEHB və Psixo-təhsil
Psixo-təhsil, fərdlərin DEHB haqqında daha çox məlumat əldə etmələrinə kömək edir və bu vəziyyətlə başa çıxa bilmələri üçün lazım olan bacarıqları qazandırır. Bu cür təhsil, həm uşaqlar, həm də yetkinlər üçün faydalıdır. Psixoloji dəstək, fərdlərin özlərini daha yaxşı tanımalarını və DEHB ilə həyatlarını daha asan hala gətirə biləcək strategiyalar inkişaf etdirilmələrini təmin edir.
DEHB-nin Sosial Münasibətlər Üzərindəki Təsiri
DEHB, sosial münasibətlərdə də çətinliklərə yol aça bilər. İmpulsivlik, şəxsin ətrafındakı insanlarla olan münasibətlərində problemlərə səbəb ola bilər. Məsələn, DEHB-li fərdlər düşünmədən hərəkət edə bilər, bu da dostları və ya ailə üzvləri ilə tez-tez anlaşmazlıqlar yaşanmasına yol aça bilər. Diqqət əskikliyi səbəbiylə, DEHB-li fərdlər tez-tez unutqanlıq yaşayabilir və bu da münasibətlərdə güvən problemlərinə səbəb ola bilər.
DEHB-li fərdlərin sosial bacarıqlarını inkişaf etdirmələri üçün müxtəlif terapevtik yanaşmalar və qrup terapiləri faydalı ola bilər. Sosial bacarıqlar üzərinə çalışmaq, fərdlərin münasibətlərində daha sağlam və səmərəli bir şəkildə ünsiyyət qurmalarına kömək edir.
Tez-tez Verilən Suallar
DEHB müalicə edilə bilərmi?
Hərəkətlilik pozğunluğu, uyğun təhsil dəstəkləri, ailə terapisi və lazım gəldikdə psixoterapiya (koqnitiv davranış terapiyası) və dərman müalicəsi ilə nəzarət altına alına bilər. Əgər uşaq artıq diqqət əskikliyi və hiperaktivite bozukluğu müalicəsi görürsə, əlamətlər sabit qalsa belə ən az ildə iki dəfə müntəzəm olaraq bir mütəxəssislə məsləhətləşilməlidir.
DEHB-nin əlamətləri hansı yaşda fərq edilir?
DEHB əlamətləri adətən 3 yaş civarında fərq edilə bilər, lakin diaqnoz qoymaq adətən 6 yaşından sonra daha yayğın olur. Məktəb dövründə, xüsusilə diqqət və özdənetim tələb edən vəziyyətlərlə qarşılaşıldığıda, əlamətlər daha aydın hala gələ bilər. DSM-5-ə görə, DEHB diaqnozu üçün əlamətlərin 12 yaşından əvvəl başlamış olması lazımdır. Erkən diaqnoz və müdaxilə, uşaqların akademik və sosial inkişafı üçün önəmlidir.
DEHB-nin müalicəsində dərmanlar nə qədər təsirlidir?
Dərmanların tipik olaraq sürətli bir təsiri vardır və fərdin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıra bilər. Lakin, diqqət əskikliyini müalicə edən dərmanların təsirləri şəxsdən şəxsə dəyişə bilər.
Yetkinlərdə DEHB necə müalicə edilir?
Yetkinlərdə DEHB müalicəsi, adətən dərmanlar və psixoterapiyanı əhatə edir. Eyni zamanda, həyat tərzi dəyişiklikləri və təşkilatlandırma strategiyaları da kömək edə bilər.