Serotonin (5-HT), insan bədənində təbii olaraq mövcud olan bir hormondur və xoşbəxtlik hormonu kimi tanınır. Hisslərimizi, yuxu nizamını, iştahamızı və hətta həzm sistemimizin işləməsini birbaşa təsir edən bu kimyəvi maddə, bədənin tarazlıq və harmoniya mexanizminin mərkəzində yer alır. Serotonin sindromu isə artıq miqdarda serotonin yığılması nəticəsində ortaya çıxan ciddi bir vəziyyətdir və sürətli ürək döyüntüsü, titrəmə, tərləmə kimi əlamətlərə səbəb ola bilər. Serotonin, həm psixiyatrik pozğunluqların, həm də nevroloji və həzm sistemi ilə bağlı problemlərin araşdırmalarında ön plana çıxan mövzular arasında yer almaqdadır.
Serotonin (5-HT) Nədir?
Serotonin, beyində olan bir kimyəvi xəbərçi (neyrotransmitter) maddədir. Əhval-ruhiyyə, yuxu nizamı, iştah və stress kimi bir çox funksiyonu təsir edən önəmli bir rol sahibidir. Mərkəzi sinir sistemində olan sinir hüceyrələri ilə periferik sinir sistemindəki sinir hüceyrələri arasında məlumatların daşınmasını təmin edərək, bədən funksiyaları arasında mesaj daşıyır. Serotonin səviyyələrindəki balanssızlıqlar depressiya, anksiyete və yuxu problemləri kimi vəziyyətlərə səbəb ola bilər.
Serotonin Haradan Salınır?
Serotonin hormonunun böyük bir hissəsi, yəni yüzdə 95-i, bağırsaqlarda istehsal edilir və salınır. Beyində də az miqdarda istehsal edilən serotonin hormonu, bədəndəki funksiyaların nizamlanmasına kömək etmək üçün bağırsaqlar və mərkəzi sinir sistemi vasitəsilə mesajlar ötürərək fəaliyyət göstərir.
Xoşbəxtlik hormonu kimi tanınan serotonin, birbaşa şəxsin xoşbəxtliyinə təsir edir; eyni zamanda yaddaşa, yuxu keyfiyyətinə, cinsi davranışlara və bədən temperaturunun balanslanmasında önəmli bir rol oynayır.
Serotonin Hormonunun Vəzifələri Nələrdir?
Serotonin, bədənin bir çox fərqli sistemində təsirlidir:
-
Əhval-ruhiyyə: Xoşbəxtlik, motivasiya və narahatlıq səviyyələrinin balanslanmasında rol oynayır.
-
Yuxu Nizamı: Yuxu hormonu melatonin öncül maddəsidir; serotonin olmadan sağlam yuxu döngüsü yaranmaya bilər.
-
Həzm Sistemi: Bağırsaq hərəkətlərini nizamlar, iştah nəzarətində rol oynayır.
-
Ağrı Əlgısı: Ağrı həddini təsir edir, xroniki ağrı proseslərində rol oynayır.
-
İmmunitet Sistemi: Bədənin infeksiyalara qarşı cavabını dəstəkləyir.
Serotonin hormonu bədəndə balansda olduğu zaman ümumi sağlamlıq və yaxşı hissin qorunmasında təsirlidir. Lakin serotonin səviyyələrindəki balanssızlıqlar ruh halında dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən qidalanma, yuxu nizamı və stress idarəsi kimi faktorlara diqqət edilməli.
Serotonin Əskikliyi Əlamətləri Nələrdir?
Serotonin azlığı, psixoloji və fiziki əlamətlərlə ortaya çıxa bilər. Bunlar arasında:
-
Depressiv ruh halı, bədbəxtlik və narahatlıq pozğunluğu
-
Yuxuya getməkdə çətinlik, tez-tez oyanma və ya nizamsız yuxu
-
İştah itkisi, xüsusilə şirin və ya karbonhidratlı qidalara çox meyl
-
Xroniki yorğunluq, halsızlıq
-
Həzm problemləri
-
Diqqəti cəmləşdirməkdə çətinlik
Bu əlamətlərin uzun müddət davam etməsi halında serotonin səviyyələrini incələmək lazım ola bilər.
Serotonin Əskikliyi Nəyə Səbəb Olur?
Serotonin əskikliyinə səbəb olan bir çox faktor vardır; bioloji amillər, həyat tərzi və ətraf mühit şərtləri. Serotonin istehsalında təsirli olan bir faktor, qidalanma nizamıdır çünki serotonin, triptofan adlanan bir amin turşusundan yaradılmaqdadır. Bu səbəbdən, triptofan baxımından zəngin qidaları kifayət qədər istehlak etməmək serotonin sintezini azalda bilər.
Stress və yuxu nizamıdır. Uzun müddətli stress, beynin serotonin balansını pozaraq narahatlıq, sinirlilik və depressiv ruh halına yol aça bilər. Nizamsız yuxu, serotonin-melatonin döngüsünü olumsuz təsir edərək həm yuxu keyfiyyətini salır həm də ruh halı üzərində olumsuz nəticələr doğurur.
Hormon dəyişiklikləri də serotonin səviyyələrini təsir edə bilər. Xüsusilə qadınlarda estrogen səviyyələrindəki dalğalanmalar, serotonin istehsalını azaldaraq depressiv əlamətlərə yol aça bilər. Menopoz dövründə görülən ruh halı dəyişikliklərinin bir qismi bu mexanizmla əlaqəlidir.
Uzun müddətli dərman istifadəsi serotonin metabolizmasını təsir edə bilər. Tansiyon və miqren dərmanları ilə yanlış antidepresan kombinasiyaları da serotonin balansını poza bilər. Genetik faktorlar da rol oynayır; SERT proteinindəki fərqliliklər, serotonin əskikliyinə qarşı həssaslığı artırabilir.
Xəstəliklər serotonin səviyyələrində azalmağa səbəb ola bilər. Depressiya, anksiyete və irritabl bağırsaq sindromu kimi pozğunluqların yanı sıra, xroniki iltihabi bağırsak xəstəlikləri də serotonin istehsalını azalda bilər.
Serotonin Yüksəkliyi Nəyə Səbəb Olur?
Serotonin səviyyəsini tənzimləyən tətbiqlərin həddindən artıq istifadəsi, bədəndə serotonin yığılmasına yol aça bilər. Yüksək miqdarda serotonin, ciddi bir reaksiya olan serotonin sindromuna da səbəb ola bilər. Serotonin sindromu həyati risk yaratmadan öncə dərmanın kəsilməsi və mütəxəssis həkimə müraciət edilməsi lazım olan vəziyyətlər arasındadır. Serotonin yüksəkliyindən qaynaqlanan serotonin sindromu əlamətləri bunlardır:
-
Narahatlıq
-
Əzələlərdə seğirme
-
Titrəmə
-
Nəbz dəyişikliyi
-
Bədən temperaturunda dəyişiklik
-
Baş ağrısı
-
Göz bəbəklərində iriləşmə
Serotonin Necə Artırılır?
Serotonin səviyyələrini artırmanın ən sağlam yolu, həyat tərzi dəyişiklikləri və təbii üsullardan keçir. Dərman və ya tətbiq istifadəsi hər zaman həkim nəzarətində olmalıdır; ancaq gündəlik vərdişlərlə serotonin istehsalını dəstəkləmək mümkündür.
Serotonin, bədəndə triptofan adlanan bir amin turşusundan sintezlənir. Triptofan baxımından zəngin qidalar olan yumurta, süd məhsulları, fındıq, badam, qoz, banan və pendir istehlak edərək serotonin istehsalını dəstəkləyə bilərsiniz. Omega-3 və B vitamin baxımından zəngin qidalar da sinir sistemi sağlamlığını gücləndirərək serotonin sintezinə töhfə verə bilər.
Nizamlı fiziki fəaliyyət, beyin kimyasını pozitiv təsir edən ən güclü vasitələrdən biridir. Aerobik məşqlər, qaçış, yürüyüş kimi fəaliyyətlər serotonin ifrazını artıraraq həm ruh halını yaxşılaşdırır həm də yuxu nizamına töhfə verir.
Gün işığı serotonin sintezini tetiklər. Səhər saatlarında 20–30 dəqiqə gün ışığına məruz qalmaq, serotonin səviyyələrinin yüksəlməsinə kömək edir.
Serotonin və melatonin bir-birinə bağlı hormonlardır. Nizamsız yuxu, serotonin istehsalını da mənfi təsir edir. Hər gün eyni saatlarda yatmaq, elektron cihazlardan gələn mavi işığı yatmazdan ən az bir saat əvvəl buraxmaq və yuxu hijyeninə diqqət etmək serotonin səviyyələrinin qorunmasına kömək edir.
Xroniki stress, serotonin istehsalını azaldaraq ruh halı tarazsızlıqlarına səbəb ola bilər. Meditasiya, nəfəs məşqləri, mindfulness üsulları və ya hobbiylə məşğul olmaq kimi üsullar stress səviyyələrini aşağı salır və serotonin tarazlığını dəstəkləyir.
Serotoninin böyük hissəsi bağırsaqda istehsal edildiyi üçün sağlam bir bağırsaq florası çox önəmlidir. Probiyotik qidalar və lif baxımından zəngin qidalanma bağırsaq mikrobiyotasını gücləndirir, bu da serotonin istehsalını artırabilir.
Tez-tez Verilən Suallar
Serotonin əskikliyi nəyə səbəb olur?
Yetersiz qidalanma, xroniki stress, yuxu pozğunluqları, bəzi dərmanlar və genetik faktorlar serotonin əskikliyinə yol aça bilər. Eyni zamanda depressiya, anksiyeta və bağırsaq xəstəlikləri də bu vəziyyəti tetikleyə bilər.
Serotonin sindromu nədir?
Serotonin sindromu, serotonin səviyyəsinin gərəkenden çox yüksəlməsi nəticəsində üzə çıxan bir vəziyyətdir. Antidepresan dərmanlar və tətbiqlərin yanlış kombinasiyası ilə inkişaf edə bilər və təcili müdaxilə tələb edir.
Serotonin tətbiqi istifadə edilə bilərmi?
Serotonin birbaşa alınmaz, lakin triptofan və ya 5-HTP kimi öncül maddələr tətbiq kimi istifadə edilə bilər. Bu cür məhsulların mütləq həkim nəzarətində seçilməsi lazımdır; əks təqdirdə serotonin sindromu kimi risklər üzə çıxa bilər.
Serotonin hormonu xoşbəxtliyi təmin edərmi?
Serotonin ruh halı üzərində təsirli olsa da xoşbəxtlik yalnız serotonin səviyyəsinə bağlı deyil. Dopamin, oksitosin və endorfin kimi digər neyrotransmitterlər də ruhi tarazlıq və xoşbəxtliyi müəyyənləşdirən faktorlardır.